11Słowa Amosa, który był jednym z pasterzy w Tekoa. W czasach Ozjasza, króla judzkiego, i w czasach Jeroboama, syna Joasza, króla izraelskiego, na dwa lata przed trzęsieniem ziemi, miał on widzenie dotyczące Izraela. 2Powiedział on:
Pan zagrzmi z Syjonu,
wyda swój głos z Jerozolimy,
spustoszone będą pastwiska pasterzy
i uschnie szczyt Karmelu.
Zapowiedź sądu nad sąsiednimi narodami
Przeciwko Damaszkowi
3Tak mówi Pan :
Z powodu trzech występków Damaszku
i z powodu czterech
nie odwrócę tego wyroku,
gdyż zmłócili żelaznym wałem Gilead.
4Ześlę więc ogień na dom Chazaela,
by pożarł pałace Ben-Hadada.
5Złamię rygle Damaszku
i wytnę mieszkańców doliny Awen
i trzymającego władzę w Bet-Eden,
a naród Aramu będzie uprowadzony do Kir
– mówi Pan.
Przeciwko Gazie
6Tak mówi Pan :
Z powodu trzech występków Gazy
i z powodu czterech
nie odwołam tego wyroku,
gdyż uprowadzili wszystkich bez reszty,
by wydać ich Edomowi.
7Ześlę więc ogień na mury Gazy,
by pożarł jej pałace.
8Wytnę mieszkańców Aszdodu
i trzymającego władzę w Aszkelonie.
Zwrócę moją rękę przeciwko Ekronowi
i zginie reszta Filistynów
– powiedział Pan Bóg.
Przeciwko Tyrowi
9Tak mówi Pan :
Z powodu trzech występków Tyru
i z powodu czterecha
nie odwołam tego wyroku,
gdyż uprowadzili wszystkich bez reszty,
by wydać ich Edomowi,
i nie pamiętali o bratnim przymierzu.
10Ześlę więc ogień na mury Tyru,
by pożarł jego pałace.
Przeciwko Edomowi
11Tak mówi Pan :
Z powodu trzech występków Edomu
i z powodu czterech
nie odwołam tego wyroku,
gdyż swoich braci prześladował mieczem,
tłumiąc w sobie wszelką litość.
Gniew jego srożył się nieustannie,
a jego złość nie miała końca.
12Ześlę więc ogień na Teman,
by spalił pałace Bosry.
Przeciwko Ammonitom
13Tak mówi Pan :
Z powodu trzech występków Ammonitów
i z powodu czterech
nie odwołam tego wyroku,
gdyż rozcinali brzuchy ciężarnym kobietom w Gileadzie,
aby poszerzyć swoje granice.
14Na murach Rabby rozpalę ogień,
by spalił jej pałace,
podczas zgiełku w dzień bitwy,
podczas burzy w dzień wichru.
15I pójdzie do niewoli
ich król wraz z książętami
– powiedział Pan.
Tekoa – miejscowość położona ok. 16 km na południe od Jerozolimy i 8 km od Betlejem.
Ozjasz – król Judy (781-740 przed Chr).
Jeroboam – król izraelski Jeroboama II, (783-743 przed Chr).
Karmel – góra znajdująca się u wejścia do doliny Jezreel.
Z powodu trzech... i z powodu czterech – zob. Am 1,6+.
żelazny wał – narzędzie do omłotu zboża.
Gilead – region położony w Zajordaniu.
ogień – symbol gniewu Bożego i kary (Ab 15+).
Chazael – król aramejski (843-806 przed Chr.).
Ben-Hadad – król aramejski (806-775 przed Chr.).
Awen…Bet-Eden – krainy niezidentyfikowane. Ich nazwy są symboliczne: ‘dolina grzechu’ i ‘dom rozkoszy’.
Kir – kraina położona prawdopodobnie w dolnym biegu rzeki Tygrys (Iz 22,6), z której, według Amosa (Am 9,7), przybyli Aramejczycy (por. 2Krl 16,9).
Z powodu trzech... i z powodu czterech – figura stylistyczna, spotykana zwłaszcza w pismach mądrościowych ST, zwana przysłowiem liczbowym, której zadaniem jest przedstawienie wzrastającej wartości liczbowej. Zbudowana jest z dwóch wersetów, z których pierwszy zawiera liczbę n, a drugi n+1. Liczb tych nie należy rozumieć dosłownie. Suma wymienionych przez proroka liczb, czyli siedem, może oznaczać wszystkie wykroczenia popełnione przez dany naród, chociaż najczęściej wymienia tylko jedno z nich, prawdopodobnie to, które było najcięższe i z powodu którego zapadł Boży wyrok.
Gaza, Aszdod, Aszkelon, Ekron – główne miasta filistyńskie położone na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Wraz z Gat tworzyły tzw. pentapol filistyński, czyli związek miast, który odgrywał ogromną rolę w ówczesnym handlu.
Z powodu trzech... i z powodu czterech – zob. Am 1,6+.
Teman – jedno z najważniejszych miast Edomu (Jr 49,20; Ab 9). W ST słynął ze swoich mędrców (Hi 2,11; 4,1; Jr 49,7; Ba 3,22). Jego nazwa występuje także jako synonim całego Edomu (Jr 49,20; Ha 3,3).
Bosra – jedno z najważniejszych miast Edomu, które słynęło z doskonałych fortykacji. W nauczaniu prorockim jego nazwa często symbolizuje cały Edom (Iz 34,6; Jr 49,14).
Z powodu trzech... i z powodu czterech – zob. Am 1,6+.
Gilead – zob. Am 1,3+.
Rabba – stolica Ammonu, dzisiejszy Amman, który jest stolicą Jordanii.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
SYJON - początkowo nazwa południowo-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na którym stała, zdobyta przez Dawida, twierdza Jebusytów. Na cześć zwycięzcy miejsce to nazwano Miastem Dawida (2Sm 5,7). W Biblii określenie Syjon często ma sens metaforyczny. Występuje jako synonim całej Jerozolimy. Oznacza świętą górę, którą Bóg wybrał na swoje mieszkanie ( Hbr 12,22). Prorocy widzieli w Syjonie miejsce, w którym dokona się zbawienie (Iz 2,2-4). W NT nazwa Syjon funkcjonuje jako synonim niebieskiego Jeruzalem (Hbr 12,22; Ap 14,1), czyli miejsca przebywania Boga i odkupionych przez Niego ludzi. Zob.
JEROZOLIMA.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
ARAM, ARAMEJCZYCY - silne państwo (lub federacja państw), które nabrało wielkiego znaczenia na początku I tysiąclecia przed Chr. i walczyło z Izraelem o władzę nad terytorium Palestyny. O Aramie, jako terytorium nad górnym Eufratem, znajdujemy wzmianki już na tabliczkach klinowych z Aram-Sin (z ok. 2300 r. przed Chr.) oraz z Drehem (z ok. 2000 r. przed Chr.). Hebrajski termin aram występuje w Piśmie σwiętym zarówno w odniesieniu do obszaru, jak i osób. W Źródłach biblijnych i pozabiblijnych termin ten oznaczał ziemię zamieszkałą przez ludy mówiące po aramejsku (język semicki półno cno-zachodni, którym posługiwano się w Syrii w I tysiącleciu przed Chr.). Autorzy biblijni określają tym słowem nie tylko duże państwo ze stolicą w Damaszku, obejmujące tereny południowej Syrii, lecz również mniejsze państwa graniczące na północy z Izraelem (Aram-Maaka, Aram-Soba). W Septuagincie (greckim przekładzie ST) hebr. termin aram został oddany jako ‘Syria’, a mieszkańców tych ziem (hebr. arami) określono mianem ‘Syryjczyków’. Według Księgi Rodzaju Aram to jeden z pięciu synów Sema (Rdz 10,22n). Według innej tradycji był on wnukiem Nachora (brata Abrahama) i synem Kemuela (Rdz 22,20n). Pokrewieństwo Izraelitów z Aramejczykami podkreśla również fakt, że Izaak poślubił Rebekę, wnuczkę Nachora a córkę Betuela, której bratem był Aramejczyk Laban (Rdz 25,20). Żonami patriarchy Jakuba, syna Izaaka, były natomiast Rachela i Lea, córki Labana (Rdz 28 - 30). W czasach monarchii izraelskiej Aramejczycy z Damaszku byli jednym z największych wrogów Izraela. W VIII w. przed Chr., pomimo koalicji z Izraelem, państwo aramejskie zostało zdobyte przez Asyryjczyków i włączone do ich imperium (Iz 17,1-3; Jr 49,23-27; Am 1,2-5).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.
FILISTEA, FILISTYNI - terytorium położone nad brzegiem Morza Śródziemnego, rozciągające się od Nilu do gór Karmel, zamieszkałe przez Filistynów należących do tzw. Ludów Morza, którzy w XII w. przed Chr. przybyli do Palestyny z rejonów Morza Egejskiego, prawdopodobnie z Krety. Faraon Ramzes III zdołał odeprzeć ich atak i po zwycięskich bitwach osiedlił ich na południowym wybrzeżu Kanaanu. Największe miasta Filistei, skupione w konfederacji zwanej pentapolem filistyńskim, czyli: Aszdod, Ekron, Aszkelon, Gat, Gaza, były ważnymi ośrodkami międzynarodowego handlu. Wojowniczy charakter Filistynów sprawił, że stali się jednym z głównych wrogów Izraela. Ich ekspansję w głąb Kanaanu powstrzymał w X w. przed Chr. król Dawid, zadając im klęskę, która na zawsze złamała ich potęgę.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
TYR - starożytne miasto fenickie, położone na terenie dzisiejszego Libanu, ok. na południe od Sydonu (obecna nazwa es-Sur). Miasto to ma nietypowe położenie geograficzne, ponieważ znaczna jego część jest usytuowana na wyspie, którą Aleksander Wielki połączył z lądem rampą oblężniczą. Ta lokalizacja sprawiła, że przez długie wieki Tyr był cenionym portem handlowym. Początki osadnictwa miejski ego w Tyrze sięgają III tysiąclecia przed Chr. Istnienie miasta w II tysiącleciu potwierdzają wzmianki ugaryckie, hetyckie oraz egipskie. Chociaż odkrycia archeologiczne pokazują, że nie było żadnej przerwy w osadnictwie na terenie Tyru, przyjęła się opinia, że miasto zostało odbudowane ok. 1200 r. przed Chr. przez Sydończyków (być może zniszczeń dokonały tzw. Ludy Morza, zob. Filistyni). W Pięcioksięgu nie znajdujemy żadnej wzmianki o Tyrze, a pierwsza informacja w Piśmie Świętym na jego temat znajduje się w Joz 19,29, gdzie wspomina się o jego fortyfikacjach. Stosunki handlowe Izraela z Tyrem zostały zainicjowane przez króla Dawida, który poprosił Hirama, króla Tyru, o dostarczenie drewna cedrowego oraz robotników do budowy pałacu w Jerozolimie (2Sm 5,11; 1Krn 14,1; 22,4). Następca Dawida, Salomon, także sprowadzał z Tyru drewno cedrowe i cyprysowe oraz rzemieślników, którzy pomagali przy budowie świątyni w Jerozolimie (np. 1Krl 7,13nn). Mieszkańcy Tyru byli doskonałymi żeglarzami i wzięli udział w wyprawie floty Salomona do Ofiru (np. 1Krl 9,26-28). Izebel, córka Ittobaala, króla Tyru, poślubiła Achaba, władcę Królestwa Północnego, co przyczyniło się do asymilacji tyryjskich elementów religijnych i kulturowych w Samarii. Ewangelie wspominają o jednym tylko pobycie Jezusa w okolicy Tyru i Sydonu (Mk 7,24). Chrystus podaje Tyr jako przykład miasta pogańskiego, które na Sądzie Ostatecznym czeka lepszy los niż te miasta palestyńskie, które Go odrzuciły (Mt 11,21n). Zob.
FENICJA,
SYDON.
EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
AMMONICI (od hebr. ammon - ‘ludowy’, ‘mój lud’) - aramejski lud wywodzący się od Lota, bratanka Abrahama (Rdz 19,30-38). Zamieszkiwali tereny nad wschodnim dopływem Jordanu Jabbokiem, na wschód i na północ od Morza Martwego. Ich terytorium znajdowało się na terenie dzisiejszej Jordanii. Państwo Ammonitów powstało na przełomie epok brązu i żelaza (1500-1000 przed Chr.). Stolicą była Rabba położona w miejscu, gdzie znajduje się obecna stolica Jordanii - Amman. W Piśmie Świętym zostały opisane liczne wojny Izraelitów z Ammonitami, które rozpoczęły się niedługo po przybyciu Izraelitów do Kanaanu (np. Sdz 10,7-9). Zwycięską walkę z Ammonitami stoczył sędzia Jefte (Sdz 11). Pokonał ich również Saul pod Jabesz w Gileadzie (1Sm 11) oraz Dawid w bitwie pod Rabba (2Sm 11,14-21). Pomimo tych klęsk państwo Ammonitów przetrwało, a w okresie asyryjskim (VIII-VII w. przed Chr.) znacznie wzrosło jego znaczenie na Bliskim Wschodzie. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne z tego okresu, teksty asyryjskie oraz pisma proroków ST (np. Jr 49,1-6; Ez 25,1-7; Am 1,13-15; So 2,8). Państwo Ammonitów prawdopodobnie zostało wcielone do nowobabilońskiego imperium Nabuchodonozora i już nigdy się nie odrodziło. Niewiele można powiedzieć na temat religii Ammonitów. Wiadomo tylko, że ich najważniejszym bóstwem był, czczony także przez Fenicjan, Milkom. Zob.
KANAAN.
Tytuł księgi
Amos działał w Królestwie Północnym (Izrael) w drugiej połowie panowania Jeroboama II (zob. Wprowadzenie) w czasie spokoju i dobrobytu, lecz także synkretyzmu religijnego i niesprawiedliwości społecznej. Prorok głosił swoje orędzie na dwa lata przed trzęsieniem ziemi (w. 1). Informacja ta nie pozwala jednak uściślić daty jego wystąpienia, bo trzęsienia ziemi były w starożytnej Palestynie zjawiskiem dość częstym. Werset 2 stanowi uwierzytelnienie posłannictwa Amosa, gdyż wiąże ściśle słowa Boga (w. 1) ze słowami proroka (w. 2). Główną myślą jego nauczania jest zapowiedź zbliżającego się sądu Bożego, który będzie czymś strasznym i budzącym grozę. Miejscem przebywania Boga jest Jerozolima, a konkretnie świątynia położona na wzgórzu Syjon. Amos mówi, że Pan zagrzmi (w. 2), czyli będzie przemawiał z mocą, donośnie, budząc strach. Siła Jego głosu zwrócona będzie przeciwko szczytowi Karmelu (w. 2), który symbolizuje tutaj miejsca praktykowanego w Izraelu kultu obcych bóstw. Zapowiedź wielkiego spustoszenia żyznych krain Królestwa Północnego jest ostrzeżeniem przed nieuchronną karą, jaką rozgniewany Bóg dotknie wszystkich, którzy nie są Mu wierni.
Przeciwko Damaszkowi
Wyrocznia ta rozpoczyna zbiór ośmiu wyroczni skierowanych do różnych narodów. Mowy te przygotowują zapowiedź wyroku na Izraela (Am 2,6-16). Umieszczenie siedmiu wyroczni przed mową przeciwko Izraelowi może oznaczać – stosownie do starożytnej symboliki liczby siedem, rozumianej jako całość i pełnia – cały świat. Wszystkie wyrocznie opierają się na schemacie występek – kara. Wyrocznie te mają następującą kompozycję: rozpoczyna je formuła: Tak mówi ; następuje oskarżenie ogólne: z powodu trzech występków… i z powodu czterech, gdzie wspominanym przez Boga występkiem jest naruszenie podstawowych praw ludzkich, zwłaszcza podczas wojny. Kolejnymi elementami są oznajmienie kary: nie odwrócę tego wyroku oraz konkretne oskarżenie z wyszczególnieniem grzechu poszczególnych narodów oraz ogłoszenie kary: ześlę więc ogień. Sąsiednie narody, oprócz Judy, zostają oskarżone za naruszenie podstawowych praw ludzkich i zbrodnie popełnione podczas wojny. Zesłanie ognia pożerającego (w. 4), symbolu gniewu Bożego, można rozumieć jako zastosowanie prawa odwetu (ius talionis), czyli zasady odpłaty względem tych, którzy wykazali się brakiem miłosierdzia (Ab 15+). Pierwsza wyrocznia dotyczy Damaszku, który był stolicą Aramu. Jako północny sąsiad Izraela toczył z nim ciągłe walki o graniczne terytoria, m.in. o wspomniany Gilead (1Krl 20; 2Krl 10,32n; 13,3-7.22-25). Zapowiadana przez proroka kara dla mieszkańców Damaszku obejmuje nie tylko żywioł ognia, lecz także śmierć i uprowadzenie w niewolę. Ta ostatnia zapowiedź wypełniła się w 732 r. przed Chr. w wyniku najazdu króla asyryjskiego Tiglat‑Pilesera III (2Krl 16,9).
Przeciwko Gazie
Filistyni, jeden z tzw. „ludów morza”, z początkiem XII w. przed Chr. osiedlili się w Kanaanie wzdłuż Morza Śródziemnego, zajmując przybrzeżną część żyznej równiny Szefeli. Byli zatem zachodnimi sąsiadami Izraela. Z ksiąg historycznych ST znane są liczne wojny między Izraelem a Filistynami toczone w okresie sędziów (Sdz 14; 1Sm 1,20), za panowania Saula (1Sm 13,17; 28,31) oraz Dawida (2Sm 5,17-20; 21,15-21). Zwyczaj uprowadzenia podbitej ludności wiązał się z handlem niewolnikami, do czego Filistyni wykorzystywali swoje kontakty handlowe z całym ówczesnym światem (Jl 4,4-6). Izraelici sprzedawani w niewolę trafiali do Egiptu, krajów arabskich lub mezopotamskich. Trudno określić, do jakiej konkretnej sytuacji historycznej odwołuje się wyrocznia Amosa, ale dowodzi ona szerokiej skali tego procederu.
Przeciwko Tyrowi
Tyr, obok Sydonu, należał do głównych miast Fenicji – państwa położonego między Morzem Śródziemnym a Górami Libanu. Graniczył więc od północy z Królestwem Północnym. Za umieszczeniem wyroczni przeciwko Fenicjanom zaraz po Filistynach przemawia fakt, że podobnie jak oni, byli narodem nadmorskim i handlującym niewolnikami uprowadzanymi także z Izraela. Wyrocznia przeciw Tyrowi nie jest zwykłym powtórzeniem poprzedniej wypowiedzi proroka skierowanej do Filistynów. Amos stawia Fenicjanom konkretny zarzut, jakim jest niedotrzymanie bratniego przymierza (w. 9), które zawarł Salomon z królem Tyru, Chiramem (1Krl 5; 9,13). Związek z Fenicją został później zacieśniony przez małżeństwo króla Achaba z Izebel, córką sydońskiego króla Etbaala (1Krl 16,31).
Przeciwko Edomowi
Edomici wywodzący się od Ezawa byli bratnim narodem Izraela (Rdz 36), jednak ich relacje od samego początku były bardzo napięte. Zajmując południowe wybrzeże Morza Martwego, sąsiadowali od południowego wschodu z Królestwem Południowym. Do pierwszych konfliktów doszło wówczas, gdy Izraelici chcieli przejść przez ich terytorium w drodze do Ziemi Obiecanej (Lb 20,14; Pwt 2,4-7), a następnie za panowania Saula (1Sm 14,47) i Dawida (2Sm 8,13-15). Edomici wielokrotnie próbowali uniezależnić się od Izraela (1Krl 11,14-22.25), co w pełni udało im się dopiero po podziale królestwa (2Krl 8,20-22). Zaatakowali oni Jerozolimę w czasie najazdu babilońskiego (Ps 137,7; Ez 35,5; 36,6), wskutek czego stali się przedmiotem licznych prorockich oskarżeń i gróźb (Iz 21,11n; 34,5-17; 63,1-6; Jr 49,7-22; Ez 25,12-14; 35; Jl 4,19; Ab; Ml 1,2-5). Amos ze szczególną mocą oskarża Edomitów o brak miłosierdzia i trwanie w nieustannym gniewie.
Przeciwko Ammonitom
Ammonitów, którzy wywodzili się od Lota (Rdz 19,30-38), łączyły z Izraelitami więzy krwi, ale naród ten szybko się uniezależnił i ustanowił instytucję monarchii. Dążąc do umocnienia swojej pozycji i poszerzenia własnego terytorium bardzo często prowadził wojny z Izraelem. Przemawiając przeciwko Ammonitom, Amos potępia ich okrucieństwo w wojnach prowadzonych z Izraelitami, czego szczególnym dowodem są zbrodnie dokonane na brzemiennych kobietach. Karą dla Ammonitów będzie niewola, do której uprowadzeni zostaną ich król i książęta. Prorok, mówiąc o uprowadzeniu, zapowiada dominację Asyrii, chociaż w swoim nauczaniu nigdy nie wypowiada się w sposób bezpośredni o Asyryjczykach.
Księga Amosa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Imię Amos oznacza ‘uniesiony’ i pojawia się tylko raz w ST. Księga Amosa zawiera krótką notę biograficzną (Am 1,1) i jedno opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), z których dowiadujemy się, że prorok Amos pochodził z Tekoa, miasta położonego na Pustyni Judzkiej. Był pasterzem, a także właścicielem plantacji sykomor. Jego kontakt ze środowiskiem pasterzy, ludźmi prostymi i biednymi, w dużej mierze wpłynął na kształt jego poglądów dotyczących życia społecznego, które stało się jednym z głównych tematów jego nauczania. Z treści księgi wynika, że Amos był człowiekiem wykształconym i dobrze zorientowanym w wydarzeniach, które miały miejsce w Izraelu i krajach ościennych. Chociaż sam mieszkał w Królestwie Południowym (Juda), to działał na terytorium Królestwa Północnego (Izrael). Kres jego działalności położył konflikt z kapłanem Amazjaszem (Am 7,10-17). Tradycja żydowska mówi nawet, że został przez Amazjasza zamordowany.
Biorąc pod uwagę dane zawarte w księdze, wystąpienie Amosa datuje się na koniec pierwszej połowy VIII w. przed Chr. (ok. 760-755 przed Chr.). Jego działalność zbiegła się z panowaniem Jeroboama II, którego rządy charakteryzowały się wielkim rozkwitem politycznym i gospodarczym królestwa, kiedy to Izrael cieszył się z odzyskanych ziem i umacniał swoją pozycję na Bliskim Wschodzie (2Krl 14,25-28). W tym czasie jednak nasiliły się znaczne dysproporcje społeczne. Bogaci właściciele ziemscy coraz bardziej ciemiężyli ubogich i często zmuszali ich do niewolniczej pracy. Ludzie majętni otrzymywali coraz więcej przywilejów, natomiast biedni nie mieli żadnych środków na swoją obronę i popadali w nędzę. Upadek moralny zamożnych doprowadził również do osłabienia życia religijnego w Izraelu, co przejawiało się przede wszystkim w niezgodnym z prawem kulcie. Zmalało znaczenie świątyni jerozolimskiej, ponieważ ofiary składano głównie w sanktuariach w Betel, Dan i Gilgal. Co więcej, kult Boga zaczął być wypierany przez bałwochwalcze praktyki sprawowane ku czci Baala. Wystąpienie Amosa, a wkrótce po nim także Ozeasza, było więc reakcją na nadużycia religijne i społeczne, do których dochodziło w Królestwie Północnym.
Treść i teologia
Księga Amosa ma spójną budowę literacką. Stanowi swoistą antologię, która zbiera w jedną całość różne wypowiedzi proroka. Nie są one ułożone w porządku chronologicznym, ale tematycznie. Nie ma wątpliwości, że znaczna część materiału zawartego w księdze pochodzi bezpośrednio od Amosa. Księga od początku uznawana była za natchnioną i zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie nigdy nie mieli wątpliwości co do jej kanoniczności. Zasadniczą jej część stanowią mowy Amosa, które najczęściej mają charakter oskarżycielski i zapowiadają karę Bożą.
Księga Amosa dzieli się na trzy części: 1) zapowiedź sądu nad narodami i Izraelem (Am 1 – 2); 2) mowy przeciwko Izraelowi (Am 3 – 6); 3) wizje prorockie (Am 7 – 9). W pierwszej części, oprócz tytułu i ogólnego wprowadzenia (Am 1,1-2), znajduje się sześć wyroczni przeciwko narodom sąsiadującym z Izraelem oraz po jednej przeciwko Judzie i Izraelowi (Am 1,3 – 2,16). Bóg oskarża obce narody o to, że naruszyły podstawowe prawa ludzkie i tym samym sprowadziły na siebie zagładę. W wyroczni przeciwko Judzie prorok piętnuje odrzucenie praw Bożych i lekceważenie Jego przykazań (Am 2,4n). W mowie przeciwko Izraelowi potępia natomiast naruszenie praw dotyczących sprawiedliwości społecznej oraz zapowiada karę (Am 2,6-16). Druga część Księgi Amosa (Am 3,1 – 6,14) składa się z serii oskarżeń kierowanych przeciwko Izraelowi oraz jego przywódcom. Trzecia i ostatnia część księgi jest bardziej zróżnicowana tematycznie. Znajduje się w niej opis pięciu wizji proroka (Am 7,1-3.4-6.7-9; 8,1-3; 9,1-4), a także opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), oskarżenia (Am 8,4-8), groźby (Am 8,9-14; 9,7-10) i obietnice (Am 9,11-14). W księdze znajdziemy też trzy krótkie hymny na cześć Boga Stwórcy i Władcy (Am 4,13; 5,8n; 9,5n).
Myśl teologiczna Amosa skupia się na problematyce społecznej. Prorok z całą mocą piętnuje wszelkie formy bezprawia zarówno wśród obcych narodów (Am 1,3 – 2,3), jak i w samym Izraelu (Am 2,6-8; 4,1; 5,10-12; 8,4-6). W sposób szczególny Amos broni najbiedniejszych, którzy z powodu wyzysku ze strony bogatych popadali w niewolę. Amos łączy pojęcie ubóstwa ze sprawiedliwością (Am 2,6; 5,12). Ludzie biedni, mimo że doznają krzywdy od innych, zwłaszcza tych, którzy powinni przestrzegać prawa z racji zajmowanego urzędu (urzędnicy dworscy, kapłani, sędziowie), pozostają wciąż sprawiedliwi, tzn. wierni Bogu. Tym samym Amos zapoczątkował w teologii refleksję o ubogich należących do Boga. Tematyka ta była rozwijana przez późniejszych proroków (np. Ha 2,4). Łamanie prawa i podstawowych zasad sprawiedliwości zostanie przez Boga surowo ukarane. Zapowiadana kara zrealizuje się przez porażenie ogniem (Am 1,3 – 2,5; 5,6; 7,4), niewolę (Am 1,15; 4,2n; 5,27), a także głód słowa Bożego (Am 8,11n). Amos zdecydowanie piętnuje także wszelkie formy kultu bałwochwalczego (Am 3,14). Wezwanie do nawrócenia jest zachętą, aby szukać Boga i czynić dobro, a odwracać się od zła (Am 5,4-6.14n).
Księga Amosa ukazuje Boga jako Pana i Władcę całego wszechświata. W związku z tym bardzo często nadaje Mu tytuł Pana Zastępów (np. Am 3,13; 4,13). Bóg panuje zarówno nad siłami natury, jak i nad losem człowieka (Am 4,13; 5,8n; 9,5n), sprawuje sąd nad swoim ludem i nad obcymi narodami (Am 1,3 – 2,16), szczególnie upodobał sobie w Izraelu (Am 3,1n), ale należą do Niego również inne narody (Am 9,7). Amos uświadamia Izraelitom, że są narodem wybranym, ale nie może to być powodem do popadania w pychę, gdyż zostali wybrani przez Boga bez względu na ich zasługi. Wyróżnienie, jakie ich spotkało, stawia przed nimi szczególną odpowiedzialność za ich postępowanie i dlatego w czasie sądu Bożego nie będzie żadną okolicznością łagodzącą.
Ważną kwestią w przepowiadaniu Amosa jest również wprowadzony przez niego i rozwijany później przez innych proroków temat Dnia Pana i Reszty Izraela. Według Amosa Dzień Pana będzie dniem sądu i kary, przed którą nie ucieknie żaden z grzeszników. Kara Boża w sposób szczególny dotknie Izraelitów. Zostanie jednak ocalona Reszta Izraela, którą stanowić będą jedynie ci, którzy dochowali wierności Bogu (Am 3,12; 5,15). Ci, którzy ocaleją, będą żyć w czasach błogosławieństwa Bożego i powszechnego dobrobytu (Am 9,11-15).
Tematykę podejmowaną przez Amosa będą kontynuować późniejsi prorocy: Micheasz, Jeremiasz, Sofoniasz i Joel. Bezpośrednie cytaty z Księgi Amosa znajdują się także w NT (Dz 7,42n; 15,16n). Ze względu na szczególną troskę o ubogich, która charakteryzuje nauczanie Amosa, jego księga od początków chrześcijaństwa służy za podstawę społecznej nauki Kościoła.
Amos działał w Królestwie Północnym (Izrael) w drugiej połowie panowania Jeroboama II (zob. Wprowadzenie) w czasie spokoju i dobrobytu, lecz także synkretyzmu religijnego i niesprawiedliwości społecznej. Prorok głosił swoje orędzie na dwa lata przed trzęsieniem ziemi (w. 1). Informacja ta nie pozwala jednak uściślić daty jego wystąpienia, bo trzęsienia ziemi były w starożytnej Palestynie zjawiskiem dość częstym. Werset 2 stanowi uwierzytelnienie posłannictwa Amosa, gdyż wiąże ściśle słowa Boga (w. 1) ze słowami proroka (w. 2). Główną myślą jego nauczania jest zapowiedź zbliżającego się sądu Bożego, który będzie czymś strasznym i budzącym grozę. Miejscem przebywania Boga jest Jerozolima, a konkretnie świątynia położona na wzgórzu Syjon. Amos mówi, że Pan zagrzmi (w. 2), czyli będzie przemawiał z mocą, donośnie, budząc strach. Siła Jego głosu zwrócona będzie przeciwko szczytowi Karmelu (w. 2), który symbolizuje tutaj miejsca praktykowanego w Izraelu kultu obcych bóstw. Zapowiedź wielkiego spustoszenia żyznych krain Królestwa Północnego jest ostrzeżeniem przed nieuchronną karą, jaką rozgniewany Bóg dotknie wszystkich, którzy nie są Mu wierni.