Pieśń żałobna nad Izraelem

5¹Słuchajcie tej mowy! Tobie, Izraelu, zaśpiewam pieśń żałobną.

²Upadła dziewica Izraela i już nie powstanie,

leży na ziemi, nikt jej nie podźwignie.

³Gdyż tak mówi PanBóg do domu Izraela:

Z tysiąca żołnierzy stu powróci do miasta,

ze stu powróci tylko dziesięciu.

Wezwanie do zwrócenia się ku Panu

⁴Tak mówi Pan do domu Izraela:

Zwróćcie się do Mnie, a żyć będziecie.

⁵Nie zwracajcie się do Betel,

do Gilgal nie chodźcie

i Beer-Szeby nie odwiedzajcie!

Bo całe Gilgal pójdzie do niewoli,

a Betel obróci się w ruinę!

⁶Zwróćcie się do Pana, a będziecie żyć!

Aby nie ukarał domu Józefa i nie spalił go,

a nikt nie zdoła ugasić ognia w Betel.

⁷Prawość zamieniacie w gorycz,

a sprawiedliwość wdeptujecie w ziemię.

Hymn na cześć Boga Stwórcy

⁸Ten, co uczynił Plejady i Oriona,

przemienia ciemności w świt poranka,

a dzień w noc zamienia.

Ten, co przywołuje wody morskie,

rozlewa je po powierzchni ziemi.

Nosi On imięPan .

⁹On niszczy siłacza

i zniszczenie sprowadza na twierdze.

Przeciwko niesprawiedliwości

¹⁰Nienawidzą tego, kto w bramie dochodzi słuszności,

i nie cierpią tego, który mówi prawdę.

¹¹Ponieważ deptaliście biednego

i braliście od niego daniny ze zboża,

chociaż zbudowaliście sobie domy z kamienia ciosanego,

nie będziecie w nich mieszkali;

choć zasadziliście piękne winnice,

nie będziecie pili z nich wina.

¹²Bo wiem, jak liczne są wasze występki

i jak bardzo mnożą się wasze grzechy:

ciemiężycie sprawiedliwego, jesteście przekupni

i w bramie uciskacie ubogich!

¹³Dlatego, kto jest roztropny, niech milczy w tym czasie,

gdyż będzie to czas niedoli.

Wezwanie do szukania sprawiedliwości

¹⁴Szukajcie dobra, a nie zła, abyście żyli,

wtedy Pan , Bóg Zastępów, będzie z wami, jak to mówicie.

¹⁵Miejcie w nienawiści zło, a miłujcie dobro!

W bramie sądźcie sprawiedliwie!

Może ulituje się Pan, Bóg Zastępów, nad resztą domu Józefa.

Bliskość kary

¹⁶Dlatego tak mówi Pan , Bóg Zastępów:

Na wszystkich placach rozlegać się będzie skarga,

na wszystkich ulicach będą krzyczeć: „Biada, biada!”.

Wzywać będą rolnika do żałoby,

a tych, co znają pieśni żałobne, do zawodzenia.

¹⁷We wszystkich winnicach będzie narzekanie,

gdy przejdę pośród ciebie

– mówi Pan.

Dzień Pana

¹⁸Biada wam, którzy pożądacie Dnia Pana .

Dlaczego pragniecie, aby nadszedł Dzień Pana?

Będzie on ciemnością, nie światłem!

¹⁹To tak, jakby człowiek uciekał przed lwem,

a spotkał niedźwiedzia;

albo tak, jakby ukrył się w domu,

a kiedy oparł rękę o ścianę,

ukąsił go wąż.

²⁰Zrozumcie, że Dzień Pana będzie ciemnością,

a nie światłem,

mrokiem bez żadnej jasności.

Przeciwko powierzchownemu kultowi

²¹Brzydzę się waszymi świętami i odrzucam je.

Wasze świąteczne celebracje nie sprawiają mi przyjemności.

²²Kiedy składacie Mi całopalenia i ofiary pokarmowe,

nie są Mi one miłe.

Na wasze ofiary wspólnotowe z tuczonych wołów

nie chcę nawet patrzeć.

²³Skończ z hałasem twoich pieśni!

Nie chcę słuchać dźwięku twoich harf!

²⁴Niech sprawiedliwość rozleje się jak woda,

a prawość niech będzie jak potok, który nie wysycha!

²⁵Przecież także na pustyni przez czterdzieści lat

składaliście Mi, Izraelici, ofiary z cielców i pokarmów.

²⁶A zarazem obnosiliście Sikkuta jako waszego króla

i posąg Kijjuna, gwiazdę waszych bogów,

których sami sobie zrobiliście.

²⁷Dlatego wygnam was poza Damaszek

– mówi Pan , który nosi imię Boga Zastępów.

pieśń żałobna – poetycka forma lamentacji spotykana u proroków ST.

dziewica Izraela – wyrażenie, które w nauczaniu prorockim ST odnosi się do ludu wybranego (Iz 1,8; 10,32; 23,12; 37,22; Jr 18,13; 31,4.21; Oz 1 – 3). Bardzo często pojawia się ono w kontekście zapowiadanej kary.

Gilgal – zob. Am 4,4+.

dom Józefa – w opowiadaniu o Józee zawartym w Księdze Rodzaju wyrażenie to ma znaczenie dosłowne i odnosi się do budynku, w którym mieszkał Józef (Rdz 43,17.18.19.24; 44,14), oraz do jego rodziny (Rdz 50,8). W księgach historycznych nabiera ono znaczenia szerszego i odnosi się do plemion Manassesa i Efraima (Joz 17,17; 18,5; Sdz 1,22.23.35; 2Sm 19,21; 1Krl 11,28). U proroków natomiast dom Józefa oznacza Królestwo Północne (Ab 18; Za 10,6).

gorycz – w ST prawo i słowo Boga były określane mianem słodyczy (Ps 119,103; Syr 23,27), dlatego wypowiedź proroka ma tutaj charakter sarkastyczny.

Plejady – konstelacja gwiazd w gwiazdozbiorze Byka. Gwiazdy noszą także nazwę „Siedmiu sióstr”, które według wierzeń starożytnych Greków towarzyszyły bogini Artemidzie. Kiedy myśliwy o imieniu Orion zaczął je uwodzić, wezwały na pomoc bogów, którzy umieścili je na niebie jako gołębice.

Orion – jedna z najładniejszych i największych konstelacji gwiazd. Nosi ona imię Oriona, mitycznego myśliwego, który zginął od ukąszenia skorpiona wysłanego przez boginię ziemi, Gaję. Mit o Orionie jest niejako „zilustrowany” na nocnym niebie – podczas gdy gwiazdy z konstelacji Skorpiona wznoszą się na wschodzie, pokonany Orion zniża się na zachodzie.

brama – miejsce, w którym skupiało się całe życie społeczne i polityczne miasta. (Pwt 21,19; Rt 4,1-12; 2Krl 7,1).

brama – zob. Am 5,10+.

dom Józefa – zob. Am 5,6+.

pożądać – prorok Amos przedstawia oczekiwanie Izraelitów na dzień Bożego sądu jako nieuporządkowane pożądanie, które wystawia Boga na próbę. W tekście oryginalnym prorok używa tu zwrotu, który przywołuje próby, na jakie Izraelici wystawiali Boga w czasie wędrówki po pustyni (Lb 11,4.33; Ps 106,14).

Sikkut… Kijjun – bóstwa Babilończyków. Obie nazwy są hebrajską transkrypcją imion bóstw babilońskich: Sakkuta i Kajjawana. Ten ostatni jest utożsamiany z Saturnem. W wierzeniach mitologicznych starożytnego Bliskiego Wschodu nie miał on wielkiego znaczenia. Sakkut natomiast przynosił lub podtrzymywał kielich bogom.

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).

JUDA.

BETEL (hebr. ‘dom Boży’) - starożytne miasto, dzisiejsze Bejtin, usytuowane ok. na północ od Jerozolimy. Leżało na skrzyżowaniu dwóch szlaków, z których jeden prowadził z północy na południe Palestyny, drugi natomiast łączył Jerycho z Morzem Śródziemnym. Z racji swojego położenia, a także licznych Źródeł słodkiej wody, Betel miało duże znaczenie strategiczne. Już w czasach patriarchów było ważnym ośrodkiem kultu. Według Rdz 28,10-19 pierwotnie miejscowość ta nosiła nazwę Luz, a nazwę Betel nadał jej Jakub. Pod koniec XIII w. przed Chr. Betel zostało zdobyte przez Izraelitów i przypadło w udziale plemieniu Efraima. Ważną funkcję pełniło w okresie sędziów (1200-1000 przed Chr.), kiedy było miejscem spotkań wszystkich plemion Izraela. Przez pewien czas w tym mieście przechowywano Arkę Przymierza (Sdz 20,18-28). Centralizacja kultu w Jerozolimie, jaka dokonała się na początku okresu monarchii izraelskiej, sprawiła, że miejscowe sanktuarium, a zarazem całe miasto, straciło na znaczeniu. Po podziale królestwa za czasów Jeroboama (922 r. przed Chr.) sanktuarium w Betel wraz z umieszczonym w nim złotym cielcem stało się głównym ośrodkiem kultu w Królestwie Północnym (Izraelu). Miasto zostało zniszczone podczas inwazji asyryjskiej w 722/721 r. przed Chr. W dobie reform w VII w. przed Chr. król Judy Jozjasz zniszczył sanktuarium w Betel i kazał zabić miejscowych kapłanów (2Krl 23,15-20). Miasto przetrwało najazd Nabuchodonozora i zostało prawdopodobnie zniszczone przez Persów. Po odbudowie rozwijało się pomyślnie w okresach: hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim. Zostało opuszczone dopiero pod naporem podbojów arabskich w VI w. po Chr. Zob.

DAN.

BEER-SZEBA - miasto w północnej części pustyni Negeb, leżące na terytorium plemienia Symenona (Joz 19,2). Uznawano je za punkt określający południową granicę Izraela. Zanim Izraelici zasiedlili te tereny, Beer-Szeba była ważnym miejscem kultu bóstw pogańskich. Równina Beer-Szeby i otaczające ją pastwiska doskonale nadawały się do prowadzenia na tych terenach życia półkoczowniczego. Tam paśli swoje trzody patria rchowie: Abraham, Izaak i Jakub. Abraham wiódł tam z królem Geraru Abimelekiem spór o studnię (hebr. beer). Ich porozumienie zostało potwierdzone przysięgą i złożeniem Bogu ofiary z siedmiu jagniąt. Odtąd miejsce to zyskało nazwę Beer-Szeba - dosł. ‘studnia przysięgi siedmiu’ (Rdz 21,22-33). W czasach monarchii izraelskiej (1004-586 przed Chr.) Beer-Szeba była lokalnym centrum administracyjnym.

IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.

JEZUS.

GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.

ADAM.

PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.

ARKA PRZYMIERZA.

RESZTA, RESZTA IZRAELA - pojęcie biblijne odnoszące się do tej części narodu wybranego, która dochowała wierności Bogu i dzięki temu zostanie uchroniona od kary Bożej. W ciągu dziejów znaczenie tego pojęcia bardzo się zmieniało. Dla proroków działających przed przesiedleniem Izraelitów do Babilonii, które nastąpiło w 586 r. przed Chr., resztą byli ci, którzy przeżyli najazdy wrogów, a także ci, którzy ocaleją na końcu czasów (Mi 4,6nn). Dla proroków nauczających po przesiedleniu resztą byli ci, którzy mieli wrócić do ojczyzny. Z czasem pojęcie to nabierało coraz bardziej teologicznego wymiaru i odnoszono je do tych, którzy zostaną odkupieni (So 3,11-20). W NT resztą, która na mocy ofiary Jezusa uniknie kary za grzechy, jest wspólnota wierzących - Kościół (Rz 11,5).

ARKA PRZYMIERZA.

CAŁOPALENIE, CAŁOPALNA OFIARA (hebr. ola - ‘to, co się wznosi’, lub kalil - ‘doskonała’) - ofiara składana dwa razy dziennie, rano i wieczorem, w świątyni jerozolimskiej, a także przy okazji różnych specjalnych okoliczności. Różniła się od innych ofiar tym, że spalano całe zwierzę (z wyjątkiem skóry, którą otrzymywał kapłan). Dlatego też w terminologii greckiej ofiarę tę określano jako holokaustos - ‘całkowite spalenie’. Ogień, w którym ofiara była spalana, symbolizował Bożą obecność. Nierozcinanie zwierzęcia na kawałki oznaczało, że ofiara była pełna i doskonała. Zwierzę ofiarne musiało być starannie wyselekcjonowane i nie mogło mieć na ciele żadnej skazy. Obrzęd składania ofiary całopalnej rozpoczynał się od gestu położenia dłoni na głowie ofiarowanego zwierzęcia ( Kpł 1,4), co wyrażało intencję uczynienia ofiary z samego siebie. Jej celem było pojednanie człowieka z Bogiem. Ofiary całopalne składane w czasach ST były zapowiedzią jedynej doskonałej ofiary, którą złożył z siebie Jezus Chrystus. Dopiero ofiara Chrystusa na krzyżu w sposób całkowity pojednała ludzi z Bogiem i stała się Źródłem odpuszczenia grzechów (zob. np. Rz 5). Zob.

OFIARA.

POKARMOWA OFIARA - jej podstawą były produkty spożywcze, np. oliwa, mąka (Kpł 2). Nie można było jednak składać produktów kwaszonych ani miodu (Kpł 2,11). Ofiarę tę składano zazwyczaj razem z ofiarą krwawą. Część ofiary pokarmowej palono na ołtarzu, a reszta stawała się własnością kapłanów. Stanowiła ona element codziennej ofiary składanej w świątyni przez najwyższego kapłana (Kpł 6) oraz ofiary przebłagalnej ubogich (Kpł 5,11-13).

WSPÓLNOTOWA OFIARA (hebr. zewach, szelamim lub zewach szelamim) - ofiara nazywana także ‘ofiarą biesiadną’ albo ‘ofiarą za pokój’. Była to ofiara krwawa składana na życzenie indywidualnych pielgrz ymów, szczególnie rodzin przybywających do Jerozolimy. Jej celem było z jednej strony wyrażenie wdzięczności Bogu za otrzymane przez rodzinę dobrodziejstwa, z drugiej natomiast, prośba o jeszcze większe zacieśnienie więzów rodzinnych oraz pogłębienie relacji rodziny z Bogiem (np. Rdz 31,54; Kpł 3,1nn; 1Sm 1,21). W księgach biblijnych nie ma przepisów, które w jednoznaczny sposób określałyby, co ma być przedmiotem ofiary wspólnotowej i w jaki sposób należy ją składać. W ofierze tej można było złożyć młodą krowę, owcę, wołu itp. Po zabiciu zwierzęcia kapłan zobowiązany był wylać jego krew na ołtarz (np. Pwt 12,27), a następnie spalić jego tłuszcz (np. Kpł 3,3-5). Po ofiarowaniu Bogu krwi i tłuszczu zwierzęcia kapłani otrzymywali jego mostek oraz prawą łopatkę (Kpł 7,28-34). To, co zostało, zabierał ofiarodawca, aby przygotować ucztę dla rodziny i zaproszonych gości.

ARKA PRZYMIERZA.

Pieśń żałobna nad Izraelem
Kolejną mowę Amos kieruje do całego ludu, który nazywa dziewicą (w. 1). Słowa proroka zdradzają jego wielką miłość do Izraela i akcentują wielkie poruszenie, jakie wzbudziło w nim objawione mu słowo Boże. Swoim słowom nadaje on charakter pieśni żałobnej, którą śpiewa nad upadłym, czyli nieżyjącym ludem Izraela. Ideę śmierci narodu potęguje obraz upokorzenia i opuszczenia przez Boga, o czym świadczą słowa, że Izrael leży na ziemi i nikt go nie podźwignie (w. 2). Amos formułuje proroctwo w taki sposób, jakby ono już się wypełniło, co wskazuje na nieuchronne spełnienie się zapowiedzi. Co więcej, prorok wypowiada je prawdopodobnie podczas jakiegoś święta, w okresie rozkwitu królestwa Jeroboama II, przez co wydaje się ono pozbawione logiki. Słowa i groźby proroka są bardzo poważne i trudne do przyjęcia. Mimo to pokazują one wielką miłość proroka, prawdziwego Izraelity, do ojczyzny i do swojego ludu. Wydaje się, że Amos zapowiada upadek Izraela niejako wbrew sobie, powodowany jedynie posłuszeństwem otrzymanej misji prorockiej. Zostawia jednak cień nadziei. Zapowiadane zniszczenie Izraela nie będzie całkowite, ponieważ zgodnie ze słowami Boga ocaleje dziesiąta część narodu. Bóg nie odwróci się od całego Izraela, ale ocali sprawiedliwych, którzy poświęcą Mu swoje życie.

Wezwanie do zwrócenia się ku Panu
Kontynuacją lamentacji nad Izraelem jest wezwanie do nawrócenia. Ma się ono dokonać przede wszystkim przez zwrócenie się Izraelitów ku Bogu, czego wyrazem mogą być: uczęszczanie do miejsc kultu (Pwt 12,5), szukanie rady u Boga w sanktuariach lub za pośrednictwem drugiego człowieka (Rdz 25,22; 1Sm 9,9), wypełnianie Bożych przykazań (Pwt 4,29; Jr 29,13). Owocem takiego postępowania będzie życie, oﬁarowane przez Boga każdemu, kto się do Niego zwraca. Nie chodzi tu jedynie o ocalenie od zapowiedzianej kary, ale o życie w pełnym tego słowa znaczeniu. Bóg jest bowiem jedynym źródłem życia i to On decyduje o egzystencji człowieka. Temat ten zostanie później rozwinięty przez autorów NT, którzy mówiąc o życiu jako łasce darowanej człowiekowi przez Boga, odniosą się również do obietnicy życia wiecznego, które będzie nagrodą za prawe postępowanie ludzi. Izrael więc, pomimo ogromu grzechów, ma jednak możliwość ocalenia, pod warunkiem, że szczerze nawróci się do Boga. Amos odwołuje się tutaj do tradycji mądrościowej, według której życie jest przeznaczone dla tych, którzy są roztropni (Rdz 42,18), mądrzy (Prz 9,6) i słuchają dobrych rad (2Krl 18,32; Jr 27,12). Jeśli jednak Izraelici odrzucą wezwanie proroka, zostaną spaleni pożerającym ogniem (w. 6), podobnie jak inne narody (Am 1,3 – 2,5).

Hymn na cześć Boga Stwórcy
Jest to jeden z trzech zawartych w Księdze Amosa hymnów ku czci Boga (Am 5,8n; 9,5n), które ukazują Go jako Stwórcę i władcę całego świata. Prawdopodobnie jest to fragment istniejącego już wcześniej hymnu, którego echa znajdujemy także w Iz 51,15 i Jr 31,35. Hymn sławi Boga Stwórcę, który własną wszechmocą powołuje do istnienia cały kosmos. Mówiąc o dziele stworzenia, autor z jednej strony wymienia góry (statyczny element świata), a z drugiej wiatr (element dynamiczny). To zestawienie ma na celu ukazanie pełni stworzenia, nad którym w sposób doskonały panuje wszechmocy Bóg. Majestat Stwórcy oddaje końcowa formuła , Bóg Zastępów, to Jego imię (w. 13). Tylko Bóg ma wpływ na wydarzenia dziejące się w świecie. Tym więc, który wyjdzie na spotkanie z Izraelitami, jest sam Stwórca, wszechmocny władca. Ukazując Boga w ten sposób, Amos zwraca uwagę Izraelitów na powagę sytuacji, w jakiej znaleźli się z powodu swoich grzechów.

Przeciwko niesprawiedliwości
Amos kontynuuje swoje oskarżenia przeciwko tym, którzy uciskają ubogich. Zwraca się przede wszystkim do ludzi pełniących funkcje poborców podatkowych i sprawujących sądy. Poborców podatków oskarża o nadużycia, których częstą konsekwencją było ogromne zadłużenie ubogich, a nawet utrata wolności i przymusowa praca na rzecz wierzycieli. Ludzi biednych spychano na margines życia społecznego, gardzono nimi i wykorzystywano do najcięższych prac. Nie mogli oni dochodzić swoich praw w sądach, króre reprezentowali często ludzie chciwi i przekupni, rozstrzygający sprawy na korzyść bogaczy i czerpiący z tego wymierne zyski. Taki stan prowadził do głębokiego podziału społeczeństwa na wąską grupę żyjących ponad stan bogaczy i rzeszę biednych, którzy nie mieli żadnej możliwości poprawy swojej sytuacji. Amos staje w obronie ubogich i zdecydowanie potępia ich ciemiężycieli. Opowiada się za sprawiedliwością społeczną, która powinna być owocem zachowywania prawa nadanego Izraelitom przez Boga. Pogarda dla prawa jest w rzeczywistości pogardą okazaną jego Twórcy, dlatego zostanie ukarana. Karą za wyzysk ubogich będzie utrata wszelkich dóbr nabytych w nieuczciwy sposób (np. Pwt 28,38-40; Iz 62,8n; Mi 6,15).

Wezwanie do szukania sprawiedliwości
Podobnie jak w Am 5,4n, po napiętnowaniu grzechów prorok wzywa Izraelitów do umiłowania dobra i nienawiści do zła (w. 14). Szukanie Boga i zwrócenie swojego życia ku Niemu polega bowiem przede wszystkim na czynieniu dobra i przestrzeganiu zasad sprawiedliwości społecznej. Po raz kolejny Amos akcentuje więc tutaj fundamentalną prawdę, że miłość do Boga wyraża się w miłości okazywanej ludziom. Owocem takiego życia będzie nie tylko uniknięcie kary, ale przede wszystkim dar życia i jedności z Bogiem, o czym Amos mówił już wcześniej (Am 5,4+).

Bliskość kary
Amos zapowiada rychłe nadejście kary Bożej, która spowoduje powszechną żałobę w Izraelu. Płakać i zawodzić będą nie tylko rodziny zmarłych i płaczki wynajmowane do uroczystości żałobnych, ale żal i smutek dotknie wszystkich jego mieszkańców. Miejscem żałoby staną się nawet winnice, które są symbolem radości, wesela i zabawy (Sdz 9,27; Iz 16,10; Jr 48,33). Powodem powszechnego płaczu Izraelitów będzie przejście Boga pośród Jego ludu (w. 17). Będzie ono podobne do przejścia Boga przez Egipt, kiedy anioł śmierci poraził wszystko, co pierworodne (Wj 12,12). Tamto przejście miało na celu wybawienie Izraela z niewoli egipskiej, to natomiast, które zapowiada Amos, będzie nieuniknioną karą za grzechy Izraela.

Dzień Pana
Jest to najstarszy tekst prorocki podejmujący temat Dnia Pana. Zagadnienie to bardzo szeroko omawiali późniejsi prorocy ST (Iz 2,11; Jr 30,5-24; Jl 4,1; So 1,14-18; Ml 3,1-4). W swoim nauczaniu prorok Amos polemizuje z zakorzenionym w mentalności Izraelitów przekonaniem, że przyjście owego dnia będzie oznaczać dla narodu wybranego nastanie czasu łaski i chwały. Izraelici byli przekonani, że będzie to dla nich dzień radości, w którym Bóg usunie wszystkich ich wrogów, wypełni dawne obietnice i zapewni dobrobyt oraz pokój. Dzień Pana miał więc być dniem tryumfu Boga, który osądzi i skarci wszystkie ościenne narody, Izraelowi natomiast przyniesie powszechną radość. Amos skupia jednak całą uwagę na perspektywie sądu nad Izraelem, który odpowie za swoje grzechy i doświadczy takiej samej kary, jaka spotka narody pogańskie. Przywilej Bożego wybrania niesie bowiem ze sobą większą odpowiedzialność i zobowiązanie do pełniejszej wierności. Bóg jest sprawiedliwy, dlatego dla Izraela, który jest pogrążony w grzechach i lekceważy wolę Bożą, oczekiwany Dzień Pana nie będzie czasem zwycięstwa i tryumfu, ale czasem ciemności, klęski, sprawiedliwego sądu i zasłużonej kary. Słowa proroka Amosa sprzeciwiają się rozpowszechnionej wśród Izraelitów postawie lekceważenia wezwań do nawrócenia i opamiętania, opartej na błędnym przekonaniu, że Bóg nie będzie występował przeciwko tym, których sam wybrał.

Przeciwko powierzchownemu kultowi
Amos podejmuje temat praktyk religijnych sprawowanych w Królestwie Północnym. Tym razem robi to w sposób bardzo dokładny i bez sarkazmu (Am 4,4). Dzięki temu opis ten ma dużą wartość historyczną, gdyż prorok wiarygodnie przedstawia faktyczny sposób sprawowania kultu w czasach jemu współczesnych. Wspomina o świętach i zgromadzeniach ludu, a także szczegółowo nazywa składane przez kapłanów oﬁary, zachowując kolejność, w jakiej prezentuje je Księga Kapłańska (Kpł 1 – 3). Amos porusza również temat śpiewu towarzyszącego liturgicznym zebraniom. Kult ten, pomimo swojej okazałości i staranności w jego sprawowaniu, nie znajduje uznania w oczach Boga, lecz spotyka się ze zdecydowanym odrzuceniem. Taka reakcja Boga powodowana jest brakiem zgodności pomiędzy zewnętrzną formą kultu a wewnętrzną postawą Izraelitów. Pobożność nie znajduje tu odzwierciedlenia w ich postępowaniu, gdyż brakuje im szczerości, uczciwości i sprawiedliwości w relacjach międzyludzkich. Co więcej, sprawowany przez Izraelitów kult został przez nich skażony różnymi formami obrzędowości zaczerpniętymi z naturalistycznych religii pogańskich. Bóg odrzuca taki kult i pragnie, aby na ziemię powróciła sprawiedliwość (w. 24). Porównanie sprawiedliwości i prawości do potoku, który nie wysycha, przywołuje powtarzaną przez Amosa myśl, że sprawiedliwość gwarantuje człowiekowi życie. Punktem kulminacyjnym tego proroctwa jest zapowiedź wygnania Izraelitów na daleką północ, aż za Damaszek (w. 27). Chodzi o uprowadzenie do Asyrii (722 r. przed Chr.), której nazwy Amos w swojej księdze nigdy nie wymienia. Zapowiadane wygnanie będzie karą za brak wierności Bogu jedynemu. Niewierność Izraelitów polegała nie tylko na tym, że sprawowali kult pozbawiony odpowiedniej intencji i skażony pierwiastkami pogańskimi, ale przede wszystkim na sprzeniewierzeniu się przymierzu i łamaniu prawa, które miało stanowić jedyną normę ich życia.

Księga Amosa

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

Imię Amos oznacza ‘uniesiony’ i pojawia się tylko raz w ST. Księga Amosa zawiera krótką notę biograficzną (Am 1,1) i jedno opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), z których dowiadujemy się, że prorok Amos pochodził z Tekoa, miasta położonego na Pustyni Judzkiej. Był pasterzem, a także właścicielem plantacji sykomor. Jego kontakt ze środowiskiem pasterzy, ludźmi prostymi i biednymi, w dużej mierze wpłynął na kształt jego poglądów dotyczących życia społecznego, które stało się jednym z głównych tematów jego nauczania. Z treści księgi wynika, że Amos był człowiekiem wykształconym i dobrze zorientowanym w wydarzeniach, które miały miejsce w Izraelu i krajach ościennych. Chociaż sam mieszkał w Królestwie Południowym (Juda), to działał na terytorium Królestwa Północnego (Izrael). Kres jego działalności położył konflikt z kapłanem Amazjaszem (Am 7,10-17). Tradycja żydowska mówi nawet, że został przez Amazjasza zamordowany.

Biorąc pod uwagę dane zawarte w księdze, wystąpienie Amosa datuje się na koniec pierwszej połowy VIII w. przed Chr. (ok. 760-755 przed Chr.). Jego działalność zbiegła się z panowaniem Jeroboama II, którego rządy charakteryzowały się wielkim rozkwitem politycznym i gospodarczym królestwa, kiedy to Izrael cieszył się z odzyskanych ziem i umacniał swoją pozycję na Bliskim Wschodzie (2Krl 14,25-28). W tym czasie jednak nasiliły się znaczne dysproporcje społeczne. Bogaci właściciele ziemscy coraz bardziej ciemiężyli ubogich i często zmuszali ich do niewolniczej pracy. Ludzie majętni otrzymywali coraz więcej przywilejów, natomiast biedni nie mieli żadnych środków na swoją obronę i popadali w nędzę. Upadek moralny zamożnych doprowadził również do osłabienia życia religijnego w Izraelu, co przejawiało się przede wszystkim w niezgodnym z prawem kulcie. Zmalało znaczenie świątyni jerozolimskiej, ponieważ ofiary składano głównie w sanktuariach w Betel, Dan i Gilgal. Co więcej, kult Boga zaczął być wypierany przez bałwochwalcze praktyki sprawowane ku czci Baala. Wystąpienie Amosa, a wkrótce po nim także Ozeasza, było więc reakcją na nadużycia religijne i społeczne, do których dochodziło w Królestwie Północnym.

Treść i teologia

Księga Amosa ma spójną budowę literacką. Stanowi swoistą antologię, która zbiera w jedną całość różne wypowiedzi proroka. Nie są one ułożone w porządku chronologicznym, ale tematycznie. Nie ma wątpliwości, że znaczna część materiału zawartego w księdze pochodzi bezpośrednio od Amosa. Księga od początku uznawana była za natchnioną i zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie nigdy nie mieli wątpliwości co do jej kanoniczności. Zasadniczą jej część stanowią mowy Amosa, które najczęściej mają charakter oskarżycielski i zapowiadają karę Bożą.

Księga Amosa dzieli się na trzy części: 1) zapowiedź sądu nad narodami i Izraelem (Am 1 – 2); 2) mowy przeciwko Izraelowi (Am 3 – 6); 3) wizje prorockie (Am 7 – 9). W pierwszej części, oprócz tytułu i ogólnego wprowadzenia (Am 1,1-2), znajduje się sześć wyroczni przeciwko narodom sąsiadującym z Izraelem oraz po jednej przeciwko Judzie i Izraelowi (Am 1,3 – 2,16). Bóg oskarża obce narody o to, że naruszyły podstawowe prawa ludzkie i tym samym sprowadziły na siebie zagładę. W wyroczni przeciwko Judzie prorok piętnuje odrzucenie praw Bożych i lekceważenie Jego przykazań (Am 2,4n). W mowie przeciwko Izraelowi potępia natomiast naruszenie praw dotyczących sprawiedliwości społecznej oraz zapowiada karę (Am 2,6-16). Druga część Księgi Amosa (Am 3,1 – 6,14) składa się z serii oskarżeń kierowanych przeciwko Izraelowi oraz jego przywódcom. Trzecia i ostatnia część księgi jest bardziej zróżnicowana tematycznie. Znajduje się w niej opis pięciu wizji proroka (Am 7,1-3.4-6.7-9; 8,1-3; 9,1-4), a także opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), oskarżenia (Am 8,4-8), groźby (Am 8,9-14; 9,7-10) i obietnice (Am 9,11-14). W księdze znajdziemy też trzy krótkie hymny na cześć Boga Stwórcy i Władcy (Am 4,13; 5,8n; 9,5n).

Myśl teologiczna Amosa skupia się na problematyce społecznej. Prorok z całą mocą piętnuje wszelkie formy bezprawia zarówno wśród obcych narodów (Am 1,3 – 2,3), jak i w samym Izraelu (Am 2,6-8; 4,1; 5,10-12; 8,4-6). W sposób szczególny Amos broni najbiedniejszych, którzy z powodu wyzysku ze strony bogatych popadali w niewolę. Amos łączy pojęcie ubóstwa ze sprawiedliwością (Am 2,6; 5,12). Ludzie biedni, mimo że doznają krzywdy od innych, zwłaszcza tych, którzy powinni przestrzegać prawa z racji zajmowanego urzędu (urzędnicy dworscy, kapłani, sędziowie), pozostają wciąż sprawiedliwi, tzn. wierni Bogu. Tym samym Amos zapoczątkował w teologii refleksję o ubogich należących do Boga. Tematyka ta była rozwijana przez późniejszych proroków (np. Ha 2,4). Łamanie prawa i podstawowych zasad sprawiedliwości zostanie przez Boga surowo ukarane. Zapowiadana kara zrealizuje się przez porażenie ogniem (Am 1,3 – 2,5; 5,6; 7,4), niewolę (Am 1,15; 4,2n; 5,27), a także głód słowa Bożego (Am 8,11n). Amos zdecydowanie piętnuje także wszelkie formy kultu bałwochwalczego (Am 3,14). Wezwanie do nawrócenia jest zachętą, aby szukać Boga i czynić dobro, a odwracać się od zła (Am 5,4-6.14n).

Księga Amosa ukazuje Boga jako Pana i Władcę całego wszechświata. W związku z tym bardzo często nadaje Mu tytuł Pana Zastępów (np. Am 3,13; 4,13). Bóg panuje zarówno nad siłami natury, jak i nad losem człowieka (Am 4,13; 5,8n; 9,5n), sprawuje sąd nad swoim ludem i nad obcymi narodami (Am 1,3 – 2,16), szczególnie upodobał sobie w Izraelu (Am 3,1n), ale należą do Niego również inne narody (Am 9,7). Amos uświadamia Izraelitom, że są narodem wybranym, ale nie może to być powodem do popadania w pychę, gdyż zostali wybrani przez Boga bez względu na ich zasługi. Wyróżnienie, jakie ich spotkało, stawia przed nimi szczególną odpowiedzialność za ich postępowanie i dlatego w czasie sądu Bożego nie będzie żadną okolicznością łagodzącą.

Ważną kwestią w przepowiadaniu Amosa jest również wprowadzony przez niego i rozwijany później przez innych proroków temat Dnia Pana i Reszty Izraela. Według Amosa Dzień Pana będzie dniem sądu i kary, przed którą nie ucieknie żaden z grzeszników. Kara Boża w sposób szczególny dotknie Izraelitów. Zostanie jednak ocalona Reszta Izraela, którą stanowić będą jedynie ci, którzy dochowali wierności Bogu (Am 3,12; 5,15). Ci, którzy ocaleją, będą żyć w czasach błogosławieństwa Bożego i powszechnego dobrobytu (Am 9,11-15).

Tematykę podejmowaną przez Amosa będą kontynuować późniejsi prorocy: Micheasz, Jeremiasz, Sofoniasz i Joel. Bezpośrednie cytaty z Księgi Amosa znajdują się także w NT (Dz 7,42n; 15,16n). Ze względu na szczególną troskę o ubogich, która charakteryzuje nauczanie Amosa, jego księga od początków chrześcijaństwa służy za podstawę społecznej nauki Kościoła.