81To mi ukazał PanBóg: oto kosz dojrzałych owoców.
2I zapytał: „Co widzisz, Amosie?”.
Odpowiedziałem: „Kosz dojrzałych owoców”.
Pan powiedział do mnie:
„Dojrzał do kary mój lud izraelski,
już mu więcej nie przebaczę.
3Pieśniami świątynnymi będą lamentować tego dnia
– wyrocznia Pana Boga.
Oto mnóstwo trupów,
rozrzuconych wszędzie. Cisza!”.
Przeciwko ciemiężycielom
4Słuchajcie tego wy, którzy depczecie ubogiego
i niszczycie biednych ziemi,
5którzy mówicie: „Kiedy minie Nów księżyca,
byśmy mogli sprzedawać zboże?
Kiedy minie szabat, byśmy mogli sprzedawać pszenicę,
zmniejszając efę, i powiększać sykla,
fałszując wagę.
6Będziemy kupować biednego za srebro,
a ubogiego za parę sandałów
i sprzedawać plewy pszeniczne”.
7Przysiągł Pan na chwałę Jakuba:
„Nigdy nie zapomnę żadnego z ich uczynków”.
8Czyż nie zadrży ziemia z tego powodu
i czy nie będą lamentować wszyscy jej mieszkańcy?
Nie wzbierze ona jak wody Nilu,
nie wzburzy się i nie opadnie jak rzeka Egiptu?
Zapowiedź nadzwyczajnych kar
9Wyrocznia PanaBoga:
W tym dniu słońce zajdzie w południe
i w środku dnia zapadną ciemności na ziemi.
10Zamienię wasze święta w żałobę,
a wszystkie wasze pieśni w lamentacje;
nałożę wory na wszystkie biodra
i ogolę każdą głowę.
Sprowadzę żałobę jak po stracie jedynaka,
a to, co nastąpi, będzie dniem goryczy.
Głód słowa Bożego
11Wyrocznia PanaBoga:
Oto nadejdą dni, gdy ześlę głód na kraj,
nie tyle głód chleba czy pragnienie wody,
co głód słuchania słów Pana.
12Wtedy będą się błąkać od morza do morza,
krążyć z północy na wschód,
aby szukać słowa Pana,
lecz go nie znajdą.
Nowa zapowiedź kary
13W tym dniu omdleją z pragnienia
piękne dziewice i młodzieńcy.
14Upadną i już nie powstaną
ci, którzy przysięgają na obrzydliwego bożka Samarii
i mówią: „Na życie twego boga, Danie!”.
lub: „Na życie boga Beer-Szeby!”.
Oszustwo polegało na tym, że kupujący otrzymywał mniej zboża, płacąc równocześnie większą ilością srebra.
Wśród ludów starożytnego Bliskiego Wschodu były to zewnętrzne znaki pokuty (np. Iz 15,2n; 22,12; Jl 2,13; Jon 3,6-8; Za 13,4) oraz żałoby (np. Rdz 37,34; 2Krl 6,30; Hi 1,20; 22,12; Jr 7,29; 16,6; Mi 1,16).
Prorok odwołuje się do posągu złotego cielca ustawionego w Betel i Dan przez króla Jeroboama I (1Krl 12,28+).
Prorok przywołuje praktyki pielgrzymowania do pogańskiego sanktuarium w Beer-Szebie.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
WYROCZNIA - w Piśmie Świętym jest to informacja lub przesłanie, które Bóg kieruje do człowieka lub do całej społeczności. Często wyrocznia jest odpowiedzią na postawione przez człowieka pytanie lub stanowi szczególną interwencję Boga, który objawiając swoją wolę, kieruje losami świata. W Piśmie Świętym mamy ukazane trzy sposoby otrzymywania wyroczni: 1) w czasie snu (np. Rdz 40,8nn; 1Sm 15,16; Mt 1,20-24); 2) pod wpływem natchnienia lub w widzeniu (np. 1Sm 8,21n; 9,17; Ez 2,1nn; Dz 9,10nn); 3) przez rzucanie losów (np. Wj 28,30; Joz 7,16nn; 1Sm 14,41nn; Dz 1,26). W ciągu dziejów Izraela istniały wyznaczone miejsca i osoby umożliwiające otrzymanie wyroczni od Boga. Szczególnymi przekazicielami Bożych wyroków byli charyzmatyczni prorocy. Władcy na dworach mieli zazwyczaj kogoś, kto przekazywał Bożą wolę i głos takiego człowieka brano pod uwagę na przykład w organizacji wypraw wojennych (np. 2Krn 18,3nn). Prawo zabraniało Żydom stosowania jakichkolwiek praktyk magicznych, którymi często posługiwali się ludzie przekazujący wyrocznie w społecznościach pogańskich. Bóg sam przekazywał swoje objawienie w sposób pewny i jednoznaczny i nie miało to nic wspólnego z praktyką magiczną czy wróżbiarską.
NÓW KSIĘŻYCA - dzień, w którym przypadał początek nowego miesiąca, gdyż Izraelici stosowali kalendarz księżycowy. W tym dniu wyznaczono święto religijne (Iz 1,13n; Oz 2,13), w czasie którego składano specjalne ofiary (Lb 10,10; 28,11-14), odpoczywano (Am 8,5) i ucztowano (1Sm 20,5.18.24.27). Najważniejsza uroczystość związana z nowiem księżyca - Rosz ha-Szana (początek roku, nowy rok) - odbywała się w miesiącu Tiszri (wrzesień/październik), siódmym w kalendarzu żydowskim (Kpł 23,23-25; Lb 29,1-6).
SZABAT - ostatni dzień tygodnia, świętowany przez Żydów jako dzień przeznaczony na modlitwę i odpoczynek. Tradycja świętowania szabatu jest zakorzeniona w biblijnym opisie stwarzania świata (Rdz 2,1-3), według którego Bóg w siódmym dniu po zakończonym dziele przestał pracować, a następnie pobłogosławił ten dzień i ustanowił go świętym. Od początków istnienia biblijnego Izraela szabat stanowił centrum żydo wskich praktyk religijnych. Żydowskie prawodawstwo bardzo ściśle obwarowało ten dzień stosownymi normami, które dokładnie wyjaśniały, jak należy go świętować i od jakich prac bezwzględnie należy się powstrzymać (Pwt 5,12-15). Szabat był dniem radości oraz znakiem jedności między Bogiem a ludem Izraela. Jego zachowywanie stanowiło jeden z czynników umacniających narodową i religijną tożsamość Żydów.
SYKL - miara wagi stosowana najczęściej w odniesieniu do metali szlachetnych i wynosząca ok. kruszcu (tzw. sykl lekki; niektórzy podają ) lub kruszcu (tzw. sykl ciężki, niektórzy podają ). Częściej posługiwano się syklem lekkim. Z czasem sykl stał się jednostką monetarną bitą przez Żydów.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
JAKUB
(hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob. JUDA.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
WYROCZNIA PANA - specyficzny zwrot, formuła biblijna stosowana przez proroków, którzy powoływali się na otrzymane od Boga objawienie za pomocą słów: Tak mówi Pan lub wyrocznia Pana, nadając w ten sposób swojej wypowiedzi szczególną siłę wyrazu. Takie wypowiedzi budowały autorytet proroków jako autentycznych przekazicieli woli Bożej oraz miały często charakter normatywny, zobowiązujący do wypełni enia objawionego przez proroków Bożego zamysłu.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
SAMARIA, SAMARYTANIE - miasto oraz górzysty region w środkowej Palestynie, który bierze swoją nazwę od miasta Samaria, wzniesionego w IX w. przed Chr. przez króla Omriego, który uczynił z niej stolicę Królestwa Północnego (Izraela). Miało ono duże znaczenie strategiczne, ponieważ było usytuowane na wysokim wzgórzu, z dala od głównych dróg i umożliwiało łatwy dostęp do Jerozolimy, Megiddo, dolin Jezreel i Jordanu, a także do doliny nadmorskiej. Samaria pozostała stolicą Królestwa Północnego do końca jego istnienia, czyli do roku 722 przed Chr., kiedy to zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Poj awiło się tam wówczas wielu kolonistów mezopotamskich, którzy wymieszali się z rdzenną ludnością żydowską, tworząc specyficzną społeczność etniczną. Do ostrego konfliktu między Samarytanami a Żydami doszło po powrocie z przesiedlenia babilońskiego, kiedy Żydzi odrzucili ofertę pomocy Samarytan przy odbudowie świątyni. Powodem tej odmowy był fakt, że Samarytanie, z racji mocnych wpływów pogańskich, uważani byli przez Żydów za nieczystych. Wybudowali więc własne centrum kultu ze świątynią na górze Garizim i w ten sposób utworzyli odrębną społeczność religijną. Mimo wspólnego dziedzictwa historycznego Żydzi uważali ich za pogan, a ich kult za niezgodny z prawem. Samarytanie przestrzegali dokładnie Prawa Mojżeszowego, zachowywali ścisły monoteizm, ale za księgi święte uważali tylko Pięcioksiąg, odrzucając późniejszą tradycję żydowską, którą uznali za heretycką. W czasach NT miasto Samaria zostało odbudowane przez Heroda Wielkiego i na cześć cesarza Augusta nazwano je Sebaste. Jezus kilkakrotnie przemierzał okolicę Samarii (np. Łk 17,11; J 4,5.39). Na tych terenach Ewangelię głosili Filip, Piotr i Jan (Dz 8,1-25). Zob.
IZRAEL.
BEER-SZEBA - miasto w północnej części pustyni Negeb, leżące na terytorium plemienia Symenona (Joz 19,2). Uznawano je za punkt określający południową granicę Izraela. Zanim Izraelici zasiedlili te tereny, Beer-Szeba była ważnym miejscem kultu bóstw pogańskich. Równina Beer-Szeby i otaczające ją pastwiska doskonale nadawały się do prowadzenia na tych terenach życia półkoczowniczego. Tam paśli swoje trzody patria rchowie: Abraham, Izaak i Jakub. Abraham wiódł tam z królem Geraru Abimelekiem spór o studnię (hebr. beer). Ich porozumienie zostało potwierdzone przysięgą i złożeniem Bogu ofiary z siedmiu jagniąt. Odtąd miejsce to zyskało nazwę Beer-Szeba - dosł. ‘studnia przysięgi siedmiu’ (Rdz 21,22-33). W czasach monarchii izraelskiej (1004-586 przed Chr.) Beer-Szeba była lokalnym centrum administracyjnym.
Wizja kosza z dojrzałymi owocami
Czwarta wizja Amosa, podobna w swojej strukturze do poprzedniej (Am 7,7-9), zapowiada nieodwracalność kary, którą Bóg zamierza zesłać na Izraela. Dojrzałe letnie owoce oznaczają zbiór wyczekiwanego plonu. Podobnie grzechy Izraelitów „dojrzały” do kary Bożej. Skończył się czas, w którym Bóg cierpliwie czekał na nawrócenie swojego ludu. Z dojrzałych owoców zwykle wygniatano sok, a to, co po nich zostawało, wyrzucano jako śmieci. Podobny los czeka Izraelitów. Karą będzie najprawdopodobniej niszczycielski najazd wrogów, w wyniku którego zginie większość narodu. Nawet w świątyniach, gdzie zwykle rozbrzmiewały radosne pieśni chwały i uwielbienia, śpiewać się będzie jedynie żałobne lamentacje.
Przeciwko ciemiężycielom
Amos po raz kolejny piętnuje różne formy niesprawiedliwości społecznej. Jego krytyka spada przede wszystkim na nieuczciwych kupców, którzy niecierpliwie czekali, aż miną dni świąteczne, aby mogli dokonywać swoich nieuczciwych transakcji. Nie byli oni zainteresowani ani świętym czasem poświęconym Bogu, ani czasem odpoczynku przeznaczonym dla ludzi. Cała ich życiowa aktywność skupiona była na gromadzeniu nieuczciwych zysków. Krzywdzili przy tym najbiedniejszych, nazywanych przez proroka biednymi ziemi (w. 4), którzy musieli się utrzymać z pracy na roli. Stanowili oni znaczną część mieszkańców Królestwa Północnego. W myśli teologicznej ST pojęcie „biedni ziemi” przejdzie znaczną ewolucję; ludzie ci będą później nazywani „pokornymi”, których Bóg w sposób szczególny bierze w opiekę (np. Iz 11,4). Z oskarżeń stawianych przez Amosa wynika, że byli oni bezwzględnie oszukiwani przez kupców, co stale pogłębiało ich nędzę. Pozbawiano ich również własnej ziemi, odbierając im tym samym możliwość pracy i pozyskiwania środków do życia. Amos piętnuje praktykę sprzedawania ludzi w niewolę z powodu niespłaconych długów. Sprzeciwia się traktowaniu ludzi biednych jak towaru, który można z zyskiem kupić lub sprzedać. Takie postępowanie to obraza Boga, który jest Stwórcą człowieka i dawcą jego wolności. Dlatego Bóg zapowiada pod przysięgą, że nie zapomni krzywd wyrządzonych ubogim i ukarze każdego, kto się ich dopuścił. Zapowiadaną karą będzie potężne trzęsienie ziemi.
Zapowiedź nadzwyczajnych kar
Wyrażenie: „W tym dniu”, które rozpoczyna kolejną wyrocznię, nawiązuje do zapowiadanego w Am 5,18-20 Dnia Pana, mającego być dniem ciemności. Teraz Amos bardziej szczegółowo opisuje zjawiska, które wystąpią oraz nieszczęścia, które spadną wówczas na Izraela. Wszystko rozpocznie się od zaćmienia słońca. Zjawisko to, budzące grozę, rozumiano jako zapowiedź czasów ostatecznych i zbliżającego się dnia sądu i kary (np. Iz 13,10; Jl 3,4; 4,15). Prorok nie opisuje, na czym będzie polegać kara Boża, a jedynie przedstawia jej tragiczne skutki. Nastanie czas powszechnego smutku. Święta, które ze swojej natury są wyrazem uwielbienia Boga, radości i dziękczynienia za Jego dary, jak również zachwytu nad Jerozolimą (Ps 122), zamienią się w żałobę. Miejsce radosnych pieśni zajmą lamentacje. Zewnętrznym znakiem bólu będą wory pokutne i ogolone głowy (w. 10). Prawo zabraniało Izraelitom golenia głowy na znak żałoby, ponieważ zwyczaj ten był zapożyczony od ludów pogańskich (Pwt 14,1n). Tutaj natomiast sam Bóg ogoli głowy Izraelitów. Izrael nie będzie się cieszył z przywileju Bożego wybrania, lecz zostanie potraktowany na równi z poganami.
Głód słowa Bożego.
Jest to jedyna w całym ST zapowiedź takiej kary. Głód słowa Bożego będzie naturalną konsekwencją postępowania Izraela. Amos kieruje swoje słowa przede wszytkim do najbogatszych Izraelitów (w. 11), przypominając im, że bogactwo nie wystarczy do szczęścia, bo nie samym tylko chlebem żyje człowiek (Pwt 8,3). Skoro Izraelici nie chcą słuchać tego, co Bóg do nich mówi, ani nie pozwalają przemawiać prorokom, lecz próbują wyeliminować ich z życia społecznego, to zostaną ukarani milczeniem Boga. W obliczu nieszczęść, które spadną na Izraela, brak słowa Bożego będzie dotkliwą karą, ponieważ w historii Izraela słowo to niosło pociechę i obietnicę lepszej przyszłości. Teraz ta ostatnia nadzieja zostanie im zabrana. Wyrocznia ta mogła być zapowiedzią kresu działalności proroków w Izraelu.
Nowa zapowiedź kary
Od pragnienia odczuwanego na płaszczyźnie duchowej (Am 9,11) prorok przechodzi do zapowiedzi rzeczywistej suszy, która spowoduje śmierć młodzieży, czyli najsilniejszej i najzdrowszej części narodu izraelskiego (w. 13). Będzie to kara za przysięganie na cudzych bogów. Praktyka taka była zakazana (Joz 23,7), Izraelici jednak, tworząc sobie miejsca kultu, oddawali cześć bóstwom pogańskim, powołując się na ich autorytet i rozstrzygając różne spory. Amos zapowiada całkowite wyniszczenie bałwochwalców.
Księga Amosa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Imię Amos oznacza ‘uniesiony’ i pojawia się tylko raz w ST. Księga Amosa zawiera krótką notę biograficzną (Am 1,1) i jedno opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), z których dowiadujemy się, że prorok Amos pochodził z Tekoa, miasta położonego na Pustyni Judzkiej. Był pasterzem, a także właścicielem plantacji sykomor. Jego kontakt ze środowiskiem pasterzy, ludźmi prostymi i biednymi, w dużej mierze wpłynął na kształt jego poglądów dotyczących życia społecznego, które stało się jednym z głównych tematów jego nauczania. Z treści księgi wynika, że Amos był człowiekiem wykształconym i dobrze zorientowanym w wydarzeniach, które miały miejsce w Izraelu i krajach ościennych. Chociaż sam mieszkał w Królestwie Południowym (Juda), to działał na terytorium Królestwa Północnego (Izrael). Kres jego działalności położył konflikt z kapłanem Amazjaszem (Am 7,10-17). Tradycja żydowska mówi nawet, że został przez Amazjasza zamordowany.
Biorąc pod uwagę dane zawarte w księdze, wystąpienie Amosa datuje się na koniec pierwszej połowy VIII w. przed Chr. (ok. 760-755 przed Chr.). Jego działalność zbiegła się z panowaniem Jeroboama II, którego rządy charakteryzowały się wielkim rozkwitem politycznym i gospodarczym królestwa, kiedy to Izrael cieszył się z odzyskanych ziem i umacniał swoją pozycję na Bliskim Wschodzie (2Krl 14,25-28). W tym czasie jednak nasiliły się znaczne dysproporcje społeczne. Bogaci właściciele ziemscy coraz bardziej ciemiężyli ubogich i często zmuszali ich do niewolniczej pracy. Ludzie majętni otrzymywali coraz więcej przywilejów, natomiast biedni nie mieli żadnych środków na swoją obronę i popadali w nędzę. Upadek moralny zamożnych doprowadził również do osłabienia życia religijnego w Izraelu, co przejawiało się przede wszystkim w niezgodnym z prawem kulcie. Zmalało znaczenie świątyni jerozolimskiej, ponieważ ofiary składano głównie w sanktuariach w Betel, Dan i Gilgal. Co więcej, kult Boga zaczął być wypierany przez bałwochwalcze praktyki sprawowane ku czci Baala. Wystąpienie Amosa, a wkrótce po nim także Ozeasza, było więc reakcją na nadużycia religijne i społeczne, do których dochodziło w Królestwie Północnym.
Treść i teologia
Księga Amosa ma spójną budowę literacką. Stanowi swoistą antologię, która zbiera w jedną całość różne wypowiedzi proroka. Nie są one ułożone w porządku chronologicznym, ale tematycznie. Nie ma wątpliwości, że znaczna część materiału zawartego w księdze pochodzi bezpośrednio od Amosa. Księga od początku uznawana była za natchnioną i zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie nigdy nie mieli wątpliwości co do jej kanoniczności. Zasadniczą jej część stanowią mowy Amosa, które najczęściej mają charakter oskarżycielski i zapowiadają karę Bożą.
Księga Amosa dzieli się na trzy części: 1) zapowiedź sądu nad narodami i Izraelem (Am 1 – 2); 2) mowy przeciwko Izraelowi (Am 3 – 6); 3) wizje prorockie (Am 7 – 9). W pierwszej części, oprócz tytułu i ogólnego wprowadzenia (Am 1,1-2), znajduje się sześć wyroczni przeciwko narodom sąsiadującym z Izraelem oraz po jednej przeciwko Judzie i Izraelowi (Am 1,3 – 2,16). Bóg oskarża obce narody o to, że naruszyły podstawowe prawa ludzkie i tym samym sprowadziły na siebie zagładę. W wyroczni przeciwko Judzie prorok piętnuje odrzucenie praw Bożych i lekceważenie Jego przykazań (Am 2,4n). W mowie przeciwko Izraelowi potępia natomiast naruszenie praw dotyczących sprawiedliwości społecznej oraz zapowiada karę (Am 2,6-16). Druga część Księgi Amosa (Am 3,1 – 6,14) składa się z serii oskarżeń kierowanych przeciwko Izraelowi oraz jego przywódcom. Trzecia i ostatnia część księgi jest bardziej zróżnicowana tematycznie. Znajduje się w niej opis pięciu wizji proroka (Am 7,1-3.4-6.7-9; 8,1-3; 9,1-4), a także opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), oskarżenia (Am 8,4-8), groźby (Am 8,9-14; 9,7-10) i obietnice (Am 9,11-14). W księdze znajdziemy też trzy krótkie hymny na cześć Boga Stwórcy i Władcy (Am 4,13; 5,8n; 9,5n).
Myśl teologiczna Amosa skupia się na problematyce społecznej. Prorok z całą mocą piętnuje wszelkie formy bezprawia zarówno wśród obcych narodów (Am 1,3 – 2,3), jak i w samym Izraelu (Am 2,6-8; 4,1; 5,10-12; 8,4-6). W sposób szczególny Amos broni najbiedniejszych, którzy z powodu wyzysku ze strony bogatych popadali w niewolę. Amos łączy pojęcie ubóstwa ze sprawiedliwością (Am 2,6; 5,12). Ludzie biedni, mimo że doznają krzywdy od innych, zwłaszcza tych, którzy powinni przestrzegać prawa z racji zajmowanego urzędu (urzędnicy dworscy, kapłani, sędziowie), pozostają wciąż sprawiedliwi, tzn. wierni Bogu. Tym samym Amos zapoczątkował w teologii refleksję o ubogich należących do Boga. Tematyka ta była rozwijana przez późniejszych proroków (np. Ha 2,4). Łamanie prawa i podstawowych zasad sprawiedliwości zostanie przez Boga surowo ukarane. Zapowiadana kara zrealizuje się przez porażenie ogniem (Am 1,3 – 2,5; 5,6; 7,4), niewolę (Am 1,15; 4,2n; 5,27), a także głód słowa Bożego (Am 8,11n). Amos zdecydowanie piętnuje także wszelkie formy kultu bałwochwalczego (Am 3,14). Wezwanie do nawrócenia jest zachętą, aby szukać Boga i czynić dobro, a odwracać się od zła (Am 5,4-6.14n).
Księga Amosa ukazuje Boga jako Pana i Władcę całego wszechświata. W związku z tym bardzo często nadaje Mu tytuł Pana Zastępów (np. Am 3,13; 4,13). Bóg panuje zarówno nad siłami natury, jak i nad losem człowieka (Am 4,13; 5,8n; 9,5n), sprawuje sąd nad swoim ludem i nad obcymi narodami (Am 1,3 – 2,16), szczególnie upodobał sobie w Izraelu (Am 3,1n), ale należą do Niego również inne narody (Am 9,7). Amos uświadamia Izraelitom, że są narodem wybranym, ale nie może to być powodem do popadania w pychę, gdyż zostali wybrani przez Boga bez względu na ich zasługi. Wyróżnienie, jakie ich spotkało, stawia przed nimi szczególną odpowiedzialność za ich postępowanie i dlatego w czasie sądu Bożego nie będzie żadną okolicznością łagodzącą.
Ważną kwestią w przepowiadaniu Amosa jest również wprowadzony przez niego i rozwijany później przez innych proroków temat Dnia Pana i Reszty Izraela. Według Amosa Dzień Pana będzie dniem sądu i kary, przed którą nie ucieknie żaden z grzeszników. Kara Boża w sposób szczególny dotknie Izraelitów. Zostanie jednak ocalona Reszta Izraela, którą stanowić będą jedynie ci, którzy dochowali wierności Bogu (Am 3,12; 5,15). Ci, którzy ocaleją, będą żyć w czasach błogosławieństwa Bożego i powszechnego dobrobytu (Am 9,11-15).
Tematykę podejmowaną przez Amosa będą kontynuować późniejsi prorocy: Micheasz, Jeremiasz, Sofoniasz i Joel. Bezpośrednie cytaty z Księgi Amosa znajdują się także w NT (Dz 7,42n; 15,16n). Ze względu na szczególną troskę o ubogich, która charakteryzuje nauczanie Amosa, jego księga od początków chrześcijaństwa służy za podstawę społecznej nauki Kościoła.
Czwarta wizja Amosa, podobna w swojej strukturze do poprzedniej (Am 7,7-9), zapowiada nieodwracalność kary, którą Bóg zamierza zesłać na Izraela. Dojrzałe letnie owoce oznaczają zbiór wyczekiwanego plonu. Podobnie grzechy Izraelitów „dojrzały” do kary Bożej. Skończył się czas, w którym Bóg cierpliwie czekał na nawrócenie swojego ludu. Z dojrzałych owoców zwykle wygniatano sok, a to, co po nich zostawało, wyrzucano jako śmieci. Podobny los czeka Izraelitów. Karą będzie najprawdopodobniej niszczycielski najazd wrogów, w wyniku którego zginie większość narodu. Nawet w świątyniach, gdzie zwykle rozbrzmiewały radosne pieśni chwały i uwielbienia, śpiewać się będzie jedynie żałobne lamentacje.