Wizja upadku świątyni

91Widziałem Pana stojącego nad ołtarzem. Powiedział mi: „Uderz w kolumnę,

niech zadrżą wiązania dachu

i niech spadną na głowy wszystkich!

Mieczem pozabijam pozostałych,

nikt z nich nie zdoła uciec,

żaden nie ocaleje.

2Choćby schowali się w krainie umarłych,

nawet stamtąd moja ręka ich wyciągnie.

Choćby wstąpili do nieba,

również stamtąd ich ściągnę.

3Choćby schowali się na szczycie Karmelu,

znajdę ich tam i pochwycę.

Choćby się skryli przed moimi oczami w morskich głębinach,

i tam nakażę wężowi, aby ich ukąsił.

4Choćby poszli w niewolę, pędzeni przez wrogów,

także tam każę mieczowi, by ich pozabijał.

Zwrócę na nich moje oczy,

dla niedoli, a nie dla ich dobra”.

Hymn na cześć wszechmocnego Boga

5Pan, Bóg Zastępów, uderza w ziemię, a ona się trzęsie

i lamentują wszyscy jej mieszkańcy;

cała unosi się jak Nil

i opada jak rzeka Egiptu.

6On zbudował swój tron na niebiosach,

a jego sklepienie oparł o ziemię.

Przywołuje wody morskie

i rozlewa je po powierzchni ziemi.

Nosi On imięPan!

Izrael równy poganom

7WyroczniaPana :

Izraelici! Czy nie jesteście dla Mnie jak Kuszyci?

Czyż nie wyprowadziłem Izraela z ziemi egipskiej,

Filistynów z Kaftor, a Aramejczyków z Kir?

8Oto oczy Pana Boga

zwrócone są przeciw grzesznemu królestwu:

zgładzę je z powierzchni ziemi.

Nie zgładzę jednak całkowicie domu Jakuba

– wyrocznia Pana.

9Bo oto Ja rozkażę

przesiać dom Izraela wśród wszystkich narodów,

jak się przesiewa przetakiem,

aby żadne ziarnko nie upadło na ziemię.

10Wszyscy grzesznicy z mego ludu zginą od miecza,

wszyscy ci, którzy mówili:

„Nie dosięgnie nas ani nie dotknie niedola”.

Nadzieja odnowy

11W tym dniu podniosę szałas Dawida,

chylący się ku upadkowi.

Załatam jego dziury,

podźwignę go z upadku

i odnowię go jak za dawnych dni.

12Posiądą resztę Edomu i wszystkie narody,

nad którymi wzywano mojego imienia

– wyroczniaPana , który uczyni to wszystko.

13Wyrocznia Pana:

Oto nadejdą dni,

gdy żniwiarz będzie szedł za oraczem,

a depczący winogrona za siejącym ziarno;

z gór będzie spływać moszcz,

wszystkie pagórki będą nim opływać.

14Odmienię los mojego ludu izraelskiego,

odbudują zburzone miasta i w nich zamieszkają;

zasadzą winnice i pić będą wino;

założą ogrody i będą jeść z nich owoce.

15I zasadzę ich na ich ziemi,

i już nigdy nie będą wyrwani

z ziemi, którą im dałem

– mówi Pan, twój Bóg.


Karmel – zob. Am 1,2+.


wąż – chodzi o potwora, który, jak wierzyli starożytni, zamieszkiwał morskie głębiny (np. Hi 26,13; Ps 74,14; Iz 27,1; 51,9).


Kuszyci – lud zamieszkujący Etiopię, położoną w górnym Egipcie, w wielkiej dolinie Nilu pomiędzy jego pierwszą a drugą kataraktą, na południe od Asuanu. Jeszcze w czasach Herodota (V w. przed Chr.) uchodzili za mieszkańców krańców świata. Często pozostawali oni na służbie u innych narodów (np. 2Krn 12,3; 21,16; Jr 38,7).


Kaftor – inna nazwa Krety, piątej co do wielkości wyspy Morza Śródziemnego. Stamtąd Filistyni przybyli do Azji Mniejszej (Jr 47,4; So 2,5).


Kir – zob. Am 1,5+.


oto Ja – zob. Am 2,13+.


szałas Dawida – wyrażenie metaforyczne oznaczające królestwo Dawida, czyli odnoszące się do czasów sprzed podziału Izraela na dwa królestwa.


PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.

OFIARA,

RÓG.

KRAINA UMARŁYCH (hebr. Szeol; gr. Hades) - określenie odnoszące się do miejsca, w którym przebywają ludzie po śmierci. Istniało przekonanie, że znajduje się ono pod ziemią. Żydzi twierdzili, że przebywający tam zmarli są oddzieleni od Boga. ST nie zawiera jednoznacznych wyjaśnień na temat tego, co dzieje się z człowiekiem po jego śmierci (np. 2Mch 7,9.11.14.23.29.36; Hi 19,25-27). W kilku psalmach znajdujemy sugestię, że w miejscu przebywania zmarłych więź z Bogiem nie jest tak silna jak za życia. Umarli są tylko cieniami, odbiciami tych istot, którymi niegdyś byli (np. Koh 9,10), a egzystencję w krainie umarłych cechuje zapomnienie i bierność (np. Ps 88,12). Autor Ps 139,8 wyraża przekonanie, że Bóg jest obecny w tej krainie, jednak uważano, że człowiek nie ma tam odpowiedniej znajomości Boga, a tym samym nie może Mu oddawać czci. W Ps 49,16 zawarta jest sugestia, że Bóg może wybawić człowieka od konieczności wiecznego przebywania w krainie umarłych.


PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.

ARKA PRZYMIERZA.

IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.

JEZUS.

WYROCZNIA - w Piśmie Świętym jest to informacja lub przesłanie, które Bóg kieruje do człowieka lub do całej społeczności. Często wyrocznia jest odpowiedzią na postawione przez człowieka pytanie lub stanowi szczególną interwencję Boga, który objawiając swoją wolę, kieruje losami świata. W Piśmie Świętym mamy ukazane trzy sposoby otrzymywania wyroczni: 1) w czasie snu (np. Rdz 40,8nn; 1Sm 15,16; Mt 1,20-24); 2) pod wpływem natchnienia lub w widzeniu (np. 1Sm 8,21n; 9,17; Ez 2,1nn; Dz 9,10nn); 3) przez rzucanie losów (np. Wj 28,30; Joz 7,16nn; 1Sm 14,41nn; Dz 1,26). W ciągu dziejów Izraela istniały wyznaczone miejsca i osoby umożliwiające otrzymanie wyroczni od Boga. Szczególnymi przekazicielami Bożych wyroków byli charyzmatyczni prorocy. Władcy na dworach mieli zazwyczaj kogoś, kto przekazywał Bożą wolę i głos takiego człowieka brano pod uwagę na przykład w organizacji wypraw wojennych (np. 2Krn 18,3nn). Prawo zabraniało Żydom stosowania jakichkolwiek praktyk magicznych, którymi często posługiwali się ludzie przekazujący wyrocznie w społecznościach pogańskich. Bóg sam przekazywał swoje objawienie w sposób pewny i jednoznaczny i nie miało to nic wspólnego z praktyką magiczną czy wróżbiarską.


PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

FILISTEA, FILISTYNI - terytorium położone nad brzegiem Morza Śródziemnego, rozciągające się od Nilu do gór Karmel, zamieszkałe przez Filistynów należących do tzw. Ludów Morza, którzy w XII w. przed Chr. przybyli do Palestyny z rejonów Morza Egejskiego, prawdopodobnie z Krety. Faraon Ramzes III zdołał odeprzeć ich atak i po zwycięskich bitwach osiedlił ich na południowym wybrzeżu Kanaanu. Największe miasta Filistei, skupione w konfederacji zwanej pentapolem filistyńskim, czyli: Aszdod, Ekron, Aszkelon, Gat, Gaza, były ważnymi ośrodkami międzynarodowego handlu. Wojowniczy charakter Filistynów sprawił, że stali się jednym z głównych wrogów Izraela. Ich ekspansję w głąb Kanaanu powstrzymał w X w. przed Chr. król Dawid, zadając im klęskę, która na zawsze złamała ich potęgę.


ARAM, ARAMEJCZYCY - silne państwo (lub federacja państw), które nabrało wielkiego znaczenia na początku I tysiąclecia przed Chr. i walczyło z Izraelem o władzę nad terytorium Palestyny. O Aramie, jako terytorium nad górnym Eufratem, znajdujemy wzmianki już na tabliczkach klinowych z Aram-Sin (z ok. 2300 r. przed Chr.) oraz z Drehem (z ok. 2000 r. przed Chr.). Hebrajski termin aram występuje w Piśmie σwiętym zarówno w odniesieniu do obszaru, jak i osób. W Źródłach biblijnych i pozabiblijnych termin ten oznaczał ziemię zamieszkałą przez ludy mówiące po aramejsku (język semicki półno cno-zachodni, którym posługiwano się w Syrii w I tysiącleciu przed Chr.). Autorzy biblijni określają tym słowem nie tylko duże państwo ze stolicą w Damaszku, obejmujące tereny południowej Syrii, lecz również mniejsze państwa graniczące na północy z Izraelem (Aram-Maaka, Aram-Soba). W Septuagincie (greckim przekładzie ST) hebr. termin aram został oddany jako ‘Syria’, a mieszkańców tych ziem (hebr. arami) określono mianem ‘Syryjczyków’. Według Księgi Rodzaju Aram to jeden z pięciu synów Sema (Rdz 10,22n). Według innej tradycji był on wnukiem Nachora (brata Abrahama) i synem Kemuela (Rdz 22,20n). Pokrewieństwo Izraelitów z Aramejczykami podkreśla również fakt, że Izaak poślubił Rebekę, wnuczkę Nachora a córkę Betuela, której bratem był Aramejczyk Laban (Rdz 25,20). Żonami patriarchy Jakuba, syna Izaaka, były natomiast Rachela i Lea, córki Labana (Rdz 28 - 30). W czasach monarchii izraelskiej Aramejczycy z Damaszku byli jednym z największych wrogów Izraela. W VIII w. przed Chr., pomimo koalicji z Izraelem, państwo aramejskie zostało zdobyte przez Asyryjczyków i włączone do ich imperium (Iz 17,1-3; Jr 49,23-27; Am 1,2-5).


JAKUB
(hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob. JUDA.


EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.


IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.

JEZUS.

WYROCZNIA - w Piśmie Świętym jest to informacja lub przesłanie, które Bóg kieruje do człowieka lub do całej społeczności. Często wyrocznia jest odpowiedzią na postawione przez człowieka pytanie lub stanowi szczególną interwencję Boga, który objawiając swoją wolę, kieruje losami świata. W Piśmie Świętym mamy ukazane trzy sposoby otrzymywania wyroczni: 1) w czasie snu (np. Rdz 40,8nn; 1Sm 15,16; Mt 1,20-24); 2) pod wpływem natchnienia lub w widzeniu (np. 1Sm 8,21n; 9,17; Ez 2,1nn; Dz 9,10nn); 3) przez rzucanie losów (np. Wj 28,30; Joz 7,16nn; 1Sm 14,41nn; Dz 1,26). W ciągu dziejów Izraela istniały wyznaczone miejsca i osoby umożliwiające otrzymanie wyroczni od Boga. Szczególnymi przekazicielami Bożych wyroków byli charyzmatyczni prorocy. Władcy na dworach mieli zazwyczaj kogoś, kto przekazywał Bożą wolę i głos takiego człowieka brano pod uwagę na przykład w organizacji wypraw wojennych (np. 2Krn 18,3nn). Prawo zabraniało Żydom stosowania jakichkolwiek praktyk magicznych, którymi często posługiwali się ludzie przekazujący wyrocznie w społecznościach pogańskich. Bóg sam przekazywał swoje objawienie w sposób pewny i jednoznaczny i nie miało to nic wspólnego z praktyką magiczną czy wróżbiarską.


PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


Wizja upadku świątyni
W ostatniej wizji Amos widzi Boga, który stoi przy ołtarzu (w. 1), a więc w miejscu, gdzie zazwyczaj stoi kapłan celebrujący obrzęd. Bóg wydaje rozkaz zburzenia świątyni w Betel. Sanktuarium, które było uważane ze miejsce ocalenia, staje się narzędziem kary. Ci bowiem, którzy będą próbowali się w nim schronić, zginą pod jego gruzami. Kara Boża będzie nieuchronna. Każdy, kto spróbuje ukryć się przed karzącą ręką Boga, zostanie przebity mieczem. Człowiek nie ma żadnej możliwości ucieczki przed Bożą sprawiedliwością. Jedyną nadzieją człowieka jest Boże miłosierdzie, ponieważ na nawrócenie nigdy nie jest za późno.


Hymn na cześć wszechmocnego Boga
Trzeci i ostatni hymn w Księdze Amosa (Am 4,13; 5,8n) ponownie ukazuje potęgę Boga i sposoby Jego działania w świecie. Jest to swoiste wyznanie wiary proroka, który w ten sposób potwierdza to wszystko, o czym była mowa w jego wizjach. Bóg ukazany jest tutaj jako Stwórca i Władca panujący nad całym wszechświatem. Jego władza przejawia się w tym, że kieruje On losami każdego człowieka i wszystkich narodów. Dlatego ci, którzy nie uznają Jego panowania, poniosą surową karę.


Izrael równy poganom
Bóg, zwracając się w bezpośredni sposób do całego ludu Izraela, po raz kolejny zapowiada zagładę grzesznego królestwa (w. 8). Prorok powraca tutaj do kwestii wybrania Izraela spośród wielu narodów, a więc do tematu, którym otwierał zbiór wyroczni przeciwko swojemu narodowi (Am 3,1n). Izraelici zostają tutaj przyrównani do Kuszytów, ludu, który według ówczesnych przekonań mieszkał na krańcach świata, a także do Filistynów i Aramejczyków, odwiecznych wrogów Izraela. Słowa te nie są jednak negacją faktu uznania Izraelitów za naród wybrany, co w innych miejscach księgi zostało mocno podkreślone (Am 3,2; 4,12; 7,8.15; 8,2; 9,10.14n). Jeśli Izrael został wybrany przez Boga, to stało się to tylko i wyłącznie z Jego woli. Prawda ta pobrzmiewa wyraźnie w w. 7, w którym wyprowadzenie Izraelitów z niewoli egipskiej zostało zestawione z migracją innych narodów. To pokazuje powszechność działania Boga panującego nad wszystkimi narodami. Pan wyprowadził Izraelitów z Egiptu, aby uczynić ich królestwem kapłanów i narodem świętym (Wj 19,6). Tymczasem Izrael utworzony na ziemi danej im przez Boga stał się grzesznym królestwem (w. 8). Nie chodzi tutaj o polityczną strukturę Królestwa Północnego, ale o jego mieszkańców, którzy odwrócili się od Boga. Dramatyczna groźba zagłady zostaje złagodzona obietnicą, że śmierć dosięgnie jedynie grzeszników (w. 8). Zanim Bóg ześle karę, dokona sądu (w. 9), dzięki któremu sprawiedliwi ocaleją, a grzesznicy zostaną wytraceni.


Nadzieja odnowy
Ostatnia wyrocznia zdecydowanie różni się swoim charakterem od pozostałej części księgi. Rozpoczynające ją wyrażenie: „w tym dniu” (w. 11) odnosi się do wydarzenia Dnia Pana. Tym razem jest to jednak zapowiedź nadejścia pomyślnego czasu, który stanie się udziałem ocalonej Reszty Izraela, czyli tej cząstki narodu, która pozostała sprawiedliwa i wierna Bogu. Pierwszym znakiem nowego czasu będzie przywrócenie Izraelowi świetności, jaką cieszył się za panowania króla Dawida. Zapowiadane przez proroka podźwignięcie z upadku (w. 11) i poszerzenie granic królestwa (w. 12) wyraźnie nawiązuje do obietnic złożonych przez Boga Dawidowi (2Sm 7,14-16; 1Krn 17,10-14). W Izraelu będzie panował powszechny dobrobyt i pomyślność. Obfitość plonów będzie tak wielka, że zbiór będzie trwał aż do nowego zasiewu. Obrazy te zostaną później przejęte przez innych proroków i wykorzystane w zapowiedziach oczekiwania nadejścia Mesjasza (np. Oz 2,24; Jl 4,18; Mi 4,4; Za 3,10). Księga Amosa kończy się obietnicą odbudowy Izraela i zapowiedzią trwałej pomyślności w ziemi danej mu przez Boga.

Księga Amosa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Imię Amos oznacza ‘uniesiony’ i pojawia się tylko raz w ST. Księga Amosa zawiera krótką notę biograficzną (Am 1,1) i jedno opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), z których dowiadujemy się, że prorok Amos pochodził z Tekoa, miasta położonego na Pustyni Judzkiej. Był pasterzem, a także właścicielem plantacji sykomor. Jego kontakt ze środowiskiem pasterzy, ludźmi prostymi i biednymi, w dużej mierze wpłynął na kształt jego poglądów dotyczących życia społecznego, które stało się jednym z głównych tematów jego nauczania. Z treści księgi wynika, że Amos był człowiekiem wykształconym i dobrze zorientowanym w wydarzeniach, które miały miejsce w Izraelu i krajach ościennych. Chociaż sam mieszkał w Królestwie Południowym (Juda), to działał na terytorium Królestwa Północnego (Izrael). Kres jego działalności położył konflikt z kapłanem Amazjaszem (Am 7,10-17). Tradycja żydowska mówi nawet, że został przez Amazjasza zamordowany.
Biorąc pod uwagę dane zawarte w księdze, wystąpienie Amosa datuje się na koniec pierwszej połowy VIII w. przed Chr. (ok. 760-755 przed Chr.). Jego działalność zbiegła się z panowaniem Jeroboama II, którego rządy charakteryzowały się wielkim rozkwitem politycznym i gospodarczym królestwa, kiedy to Izrael cieszył się z odzyskanych ziem i umacniał swoją pozycję na Bliskim Wschodzie (2Krl 14,25-28). W tym czasie jednak nasiliły się znaczne dysproporcje społeczne. Bogaci właściciele ziemscy coraz bardziej ciemiężyli ubogich i często zmuszali ich do niewolniczej pracy. Ludzie majętni otrzymywali coraz więcej przywilejów, natomiast biedni nie mieli żadnych środków na swoją obronę i popadali w nędzę. Upadek moralny zamożnych doprowadził również do osłabienia życia religijnego w Izraelu, co przejawiało się przede wszystkim w niezgodnym z prawem kulcie. Zmalało znaczenie świątyni jerozolimskiej, ponieważ ofiary składano głównie w sanktuariach w Betel, Dan i Gilgal. Co więcej, kult Boga zaczął być wypierany przez bałwochwalcze praktyki sprawowane ku czci Baala. Wystąpienie Amosa, a wkrótce po nim także Ozeasza, było więc reakcją na nadużycia religijne i społeczne, do których dochodziło w Królestwie Północnym.
Treść i teologia
Księga Amosa ma spójną budowę literacką. Stanowi swoistą antologię, która zbiera w jedną całość różne wypowiedzi proroka. Nie są one ułożone w porządku chronologicznym, ale tematycznie. Nie ma wątpliwości, że znaczna część materiału zawartego w księdze pochodzi bezpośrednio od Amosa. Księga od początku uznawana była za natchnioną i zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie nigdy nie mieli wątpliwości co do jej kanoniczności. Zasadniczą jej część stanowią mowy Amosa, które najczęściej mają charakter oskarżycielski i zapowiadają karę Bożą.
Księga Amosa dzieli się na trzy części: 1) zapowiedź sądu nad narodami i Izraelem (Am 1 – 2); 2) mowy przeciwko Izraelowi (Am 3 – 6); 3) wizje prorockie (Am 7 – 9). W pierwszej części, oprócz tytułu i ogólnego wprowadzenia (Am 1,1-2), znajduje się sześć wyroczni przeciwko narodom sąsiadującym z Izraelem oraz po jednej przeciwko Judzie i Izraelowi (Am 1,3 – 2,16). Bóg oskarża obce narody o to, że naruszyły podstawowe prawa ludzkie i tym samym sprowadziły na siebie zagładę. W wyroczni przeciwko Judzie prorok piętnuje odrzucenie praw Bożych i lekceważenie Jego przykazań (Am 2,4n). W mowie przeciwko Izraelowi potępia natomiast naruszenie praw dotyczących sprawiedliwości społecznej oraz zapowiada karę (Am 2,6-16). Druga część Księgi Amosa (Am 3,1 – 6,14) składa się z serii oskarżeń kierowanych przeciwko Izraelowi oraz jego przywódcom. Trzecia i ostatnia część księgi jest bardziej zróżnicowana tematycznie. Znajduje się w niej opis pięciu wizji proroka (Am 7,1-3.4-6.7-9; 8,1-3; 9,1-4), a także opowiadanie biograficzne (Am 7,10-17), oskarżenia (Am 8,4-8), groźby (Am 8,9-14; 9,7-10) i obietnice (Am 9,11-14). W księdze znajdziemy też trzy krótkie hymny na cześć Boga Stwórcy i Władcy (Am 4,13; 5,8n; 9,5n).
Myśl teologiczna Amosa skupia się na problematyce społecznej. Prorok z całą mocą piętnuje wszelkie formy bezprawia zarówno wśród obcych narodów (Am 1,3 – 2,3), jak i w samym Izraelu (Am 2,6-8; 4,1; 5,10-12; 8,4-6). W sposób szczególny Amos broni najbiedniejszych, którzy z powodu wyzysku ze strony bogatych popadali w niewolę. Amos łączy pojęcie ubóstwa ze sprawiedliwością (Am 2,6; 5,12). Ludzie biedni, mimo że doznają krzywdy od innych, zwłaszcza tych, którzy powinni przestrzegać prawa z racji zajmowanego urzędu (urzędnicy dworscy, kapłani, sędziowie), pozostają wciąż sprawiedliwi, tzn. wierni Bogu. Tym samym Amos zapoczątkował w teologii refleksję o ubogich należących do Boga. Tematyka ta była rozwijana przez późniejszych proroków (np. Ha 2,4). Łamanie prawa i podstawowych zasad sprawiedliwości zostanie przez Boga surowo ukarane. Zapowiadana kara zrealizuje się przez porażenie ogniem (Am 1,3 – 2,5; 5,6; 7,4), niewolę (Am 1,15; 4,2n; 5,27), a także głód słowa Bożego (Am 8,11n). Amos zdecydowanie piętnuje także wszelkie formy kultu bałwochwalczego (Am 3,14). Wezwanie do nawrócenia jest zachętą, aby szukać Boga i czynić dobro, a odwracać się od zła (Am 5,4-6.14n).
Księga Amosa ukazuje Boga jako Pana i Władcę całego wszechświata. W związku z tym bardzo często nadaje Mu tytuł Pana Zastępów (np. Am 3,13; 4,13). Bóg panuje zarówno nad siłami natury, jak i nad losem człowieka (Am 4,13; 5,8n; 9,5n), sprawuje sąd nad swoim ludem i nad obcymi narodami (Am 1,3 – 2,16), szczególnie upodobał sobie w Izraelu (Am 3,1n), ale należą do Niego również inne narody (Am 9,7). Amos uświadamia Izraelitom, że są narodem wybranym, ale nie może to być powodem do popadania w pychę, gdyż zostali wybrani przez Boga bez względu na ich zasługi. Wyróżnienie, jakie ich spotkało, stawia przed nimi szczególną odpowiedzialność za ich postępowanie i dlatego w czasie sądu Bożego nie będzie żadną okolicznością łagodzącą.
Ważną kwestią w przepowiadaniu Amosa jest również wprowadzony przez niego i rozwijany później przez innych proroków temat Dnia Pana i Reszty Izraela. Według Amosa Dzień Pana będzie dniem sądu i kary, przed którą nie ucieknie żaden z grzeszników. Kara Boża w sposób szczególny dotknie Izraelitów. Zostanie jednak ocalona Reszta Izraela, którą stanowić będą jedynie ci, którzy dochowali wierności Bogu (Am 3,12; 5,15). Ci, którzy ocaleją, będą żyć w czasach błogosławieństwa Bożego i powszechnego dobrobytu (Am 9,11-15).
Tematykę podejmowaną przez Amosa będą kontynuować późniejsi prorocy: Micheasz, Jeremiasz, Sofoniasz i Joel. Bezpośrednie cytaty z Księgi Amosa znajdują się także w NT (Dz 7,42n; 15,16n). Ze względu na szczególną troskę o ubogich, która charakteryzuje nauczanie Amosa, jego księga od początków chrześcijaństwa służy za podstawę społecznej nauki Kościoła.