Tytuł

1¹Słowo, które Pan skierował do Sofoniasza, syna Kusziego, syna Gedaliasza, syna Amariasza, syna Ezechiasza, za czasów Jozjasza, syna Amona, króla judzkiego.

Sąd Boży

Zapowiedź ogólnej zagłady

²Zgładzę wszystko z powierzchni ziemi

– wyroczniaPana .

³Zgładzę ludzi i zwierzęta,

zgładzę ptactwo powietrzne i ryby morskie,

doprowadzę grzeszników do upadku

i wytępię ludzi z powierzchni ziemi

– wyrocznia Pana.

Sąd nad Judą

⁴Wyciągnę rękę przeciwko Judzie

i przeciwko wszystkim mieszkańcom Jerozolimy.

Usunę z tego miejsca pozostałości Baala

oraz imiona bałwochwalców wraz z kapłanami;

⁵także tych, którzy na dachach

oddają pokłon ciałom niebieskim;

i tych, którzy oddają pokłon Panu , przysięgając na Niego,

a równocześnie przysięgają na Milkoma;

⁶i tych, którzy odwracają się od Pana;

których nie obchodzi wola Pana

ani nie szukają Jego rady.

Dzień Pana w Jerozolimie

⁷Zamilknijcie przed obliczem PanaBoga,

bo Jego Dzień jest bliski!

Bo Pan przygotował ofiarę

i poświęcił na nią swoich gości.

⁸W dniu ofiary Pana tak będzie:

ukarzę książąt i synów królewskich

oraz wszystkich, którzy ubierają się po cudzoziemsku.

⁹W tym dniu ukarzę każdego,

kto hardo próg przekracza;

i tych, którzy dom swojego Pana

napełniają gwałtem i oszustwem.

¹⁰W tym dniu – wyroczniaPana –

słychać będzie krzyk od Bramy Rybnej

i lament od Nowego Miasta,

a od wzgórz wielki hałas.

¹¹Lamentujcie, mieszkańcy Dolnego Miasta,

bo zniszczony będzie cały lud handlarzy

i zgładzeni wszyscy, którzy odważają srebro.

¹²W tym czasie przeszukam Jeruzalem w świetle pochodni

i ukarzę ludzi zastygłych na swych drożdżach,

którzy mówią w swoim sercu:

„Pan nie uczyni nic dobrego ani złego!”.

¹³Ich majątek będzie rozgrabiony,

a ich domy spustoszone.

Zbudują domy, lecz nie będą w nich mieszkać,

zasadzą winnice, lecz nie będą pić z nich wina.

Niezwykły Dzień Pana

¹⁴Blisko jest wielki Dzień Pana ,

blisko jest i spiesznie nadchodzi.

Będą gorzko płakać w Dniu Pana.

Nawet wojownika będzie krzyczał ze strachu.

¹⁵Dzień ten będzie dniem gniewu,

dniem trwogi i udręki,

dniem spustoszenia i zagłady,

dniem ciemności i mroku,

dniem burzy i nawałnicy,

¹⁶dniem trąby i okrzyków wojennych

przeciwko warownym miastom,

przeciwko basztom wysokim.

¹⁷Przerażę ludzi tak bardzo,

że będą chodzić jak niewidomi,

bo zgrzeszyli przeciw Panu.

Ich krew niby proch będzie rozbryzgana,

ich wnętrzności rozrzucone tak jak nawóz.

¹⁸Nie uratuje ich srebro ani złoto

w dniu gniewu Pana.

Bo ogień Jego zapalczywości

strawi całą ziemię.

Doprawdy, dokona On nagłej zagłady

wszystkich mieszkańców ziemi.

Wyciągnę rękę – często stosowany w ST zwrot, który zapowiada interwencję Boga karzącego za grzechy (np. Wj 7,5; Iz 5,25; Ez 6,14; Am 1,8; So 2,13).

na dachach – dachy domów izraelskich zwykle były płaskie, w formie tarasów, po których można było chodzić (2Sm 11,2). Były one miejscem, gdzie oddawano cześć gwiazdom (Jr 19,13).

ciała niebieskie – dosł. wojsko niebios; tak określano słońce, księżyc, planety i gwiazdy. Oddawano im cześć jako bóstwom rządzącym światem (np. Pwt 17,3; 2Krl 17,16; 21,3-5; Jr 8,2; Dn 8,10).

Milkom – dosł. król. Tytuł ten przypisywano bóstwu czczonemu przez Ammonitów.

synowie królewscy – mowa o dzieciach króla i jego najbliższym otoczeniu.

Noszenie takich ubrań nie było zwykłym uleganiem ówczesnej modzie, ale złamaniem przepisów prawa (Kpł 19,19). Być może chodziło też o szaty stosowane w pogańskich kultach, co wskazywałoby na grzech bałwochwalstwa.

Prawdopodobnie chodzi o zabobonną praktykę przechodzenia przez próg w taki sposób, aby go nie dotknąć. Przesąd ten został zapożyczony z praktyk religijnych Filistynów, którzy czcili boga Dagona (1Sm 5,4n).

Brama Rybna – wejście do Jerozolimy od strony północnej.

Nowe Miasto – północna część Jerozolimy (2Krl 22,14).

Dolne Miasto – miejsce położone w niecce pomiędzy wzgórzem świątynnym a przeciwległym wzgórzem zachodnim.

Przenośnia oznaczająca życie w stagnacji i religijnym zobojętnieniu.

Idiom hebr., który oznacza absolutną negację możliwości Bożej interwencji w losy świata. Takie przekonanie prezentowali bogaci mieszkańcy Jerozolimy, chociaż nie głosili tej tezy publicznie (por. Ps 10,4; 14,1; 73,10-12; Iz 5,12n; Ml 2,17).

Dane geograﬁczne nie wskazują na położenie ogrodu Eden. Autor natchniony posługuje się tutaj tylko obrazem.

Takie przedstawienie wszechmocy Boga bierze swój początek z Jego objawienia na Synaju (Wj 19,9.16; 20,21; por.np. Na 1,3-7). Wersety 15-16 stały się podstawą dla średniowiecznej pieśni Dies irae.

Obraz ukazujący powszechną panikę i bezcelowość podjętych działań obronnych.

Ogromna ilość krwi będzie osiadać jak kurz dosłownie wszędzie (Lm 4,14). Krew ze swojej natury nie może unosić się jak kurz, prorok ma jednak w pamięci obraz tego, że Dzień Pana będzie dniem ofiary złożonej z mieszkańców Jerozolimy (So 1,7).

Największym upokorzeniem dla Izraelity był brak pochówku (np. Ps 79,3; Jr 8,2; 14,16).

Aluzja do bogactwa zamożnych mieszkańców Jerozolimy. W sytuacji zagrożenia ze strony państw sąsiednich król płacił kontrybucję, otrzymując w zamian gwarancję pokoju. W momencie nadejścia Pana wielkie bogactwo Jerozolimy nie przyda się na nic.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).

WYROCZNIA - w Piśmie Świętym jest to informacja lub przesłanie, które Bóg kieruje do człowieka lub do całej społeczności. Często wyrocznia jest odpowiedzią na postawione przez człowieka pytanie lub stanowi szczególną interwencję Boga, który objawiając swoją wolę, kieruje losami świata. W Piśmie Świętym mamy ukazane trzy sposoby otrzymywania wyroczni: 1) w czasie snu (np. Rdz 40,8nn; 1Sm 15,16; Mt 1,20-24); 2) pod wpływem natchnienia lub w widzeniu (np. 1Sm 8,21n; 9,17; Ez 2,1nn; Dz 9,10nn); 3) przez rzucanie losów (np. Wj 28,30; Joz 7,16nn; 1Sm 14,41nn; Dz 1,26). W ciągu dziejów Izraela istniały wyznaczone miejsca i osoby umożliwiające otrzymanie wyroczni od Boga. Szczególnymi przekazicielami Bożych wyroków byli charyzmatyczni prorocy. Władcy na dworach mieli zazwyczaj kogoś, kto przekazywał Bożą wolę i głos takiego człowieka brano pod uwagę na przykład w organizacji wypraw wojennych (np. 2Krn 18,3nn). Prawo zabraniało Żydom stosowania jakichkolwiek praktyk magicznych, którymi często posługiwali się ludzie przekazujący wyrocznie w społecznościach pogańskich. Bóg sam przekazywał swoje objawienie w sposób pewny i jednoznaczny i nie miało to nic wspólnego z praktyką magiczną czy wróżbiarską.

JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.

IZRAEL.

JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

BAAL (hebr. baal - ‘pan’, ‘władca’, ‘mąż’) - bóstwo pogańskie pochodzenia semickiego, czczone jako władca sił natury i uosobienie mocy słońca. W Palestynie Baal był uważany za męża bogini Asztarte (Sdz 2,13; 10,6), a także Aszery (np. Sdz 3,7). Przedstawiano go pod postacią byka i widziano w nim uosobienie męskiej siły i płodności oraz władcę burz przynoszących deszcz i urodzaj. Baal czczony był w licznych sanktuariach, np. w Sychem jako Baal przymierza (Sdz 9,4), w Szittim jako Baal z Peor (Lb 25,1-3). Królowa Izebel ustanowiła w Samarii, stolicy Królestwa północnego, kult Baala zapożyczony z Tyru (1Krl 16,30-32). Jego świątynia znajdowała się również w Jerozolimie (2Krl 11,18). Trudno rozsądzić, czy lokalnych Baalów uważano za odrębne bóstwa, czy też za różne postaci tego samego boga. Rozp owszechniony w Kanaanie kult Baala stanowił największe zagrożenie dla religii Izraelitów, w której oddawali oni cześć jedynemu Bogu. W ST wielokrotnie został potępiony bałwochwalczy kult Baala. W sposób najbardziej zdeterminowany walczyli z nim prorocy: Eliasz, Ozeasz i Jeremiasz. Zob.

ASZTARTE.

DZIEŃ PANA, DZIEŃ PAŃSKI - zwrot często stosowany w Piśmie Świętym na oznaczenie mającego nastąpić w przyszłości tryumfu Boga nad Jego nieprzyjaciółmi. Wówczas Bóg objawi pełnię swojego panowania i chwały oraz dokona ostatecznego sądu. Wybranych obdarzy życiem wiecznym, a tych, którzy odrzucili Jego miłość, stosownie ukarze. Początkowo w wyobrażeniach Izraelitów Dzień Pana wiązał się z majestatycznym nadejściem Boga i objawieniem Jego chwały wszystkim mieszkańcom ziemi. Miał to być także czas wywyższenia samego Izraela, wzrostu jego potęgi i znaczenia politycznego. Liczne teksty prorockie ukazują negatywny charakter Dnia Pana jako wydarzenia objawiającego gniew Boży i powszechną katastrofę (Iz 13,4-6; Jl 2,2-9; Za 14,1-3). Dlatego do charakterystycznych zjawisk towarzyszących mu należą: ogień (Iz 10,16; 65,5), burza (Iz 28,2; 30,30), wstrząsy nieba i ziemi (Ez 38,19; Ag 2,21n), potop (Jr 47,2-7), susza (Ez 30,12), głód (Jl 1,10-12), zniszczenie wszystkich bożków (So 1,4), zaćmienia (Iz 5,30; Am 8,9; So 1,15), a nawet katastroficzne wydarzenia, które położą kres istnieniu świata (Jl 3,1-4.21; Za 14,1-21). To wszystko podkreśla osobisty udział Boga w wydarzeniach tego czasu, a także ich powszechny charakter. W NT Dzień Pana to dzień Chrystusa. Dotyczy on nie tylko Żydów, ale wszystkich narodów, i zbiegnie się w czasie z powtórnym przyjściem Jezusa na ziemię (Paruzją). Zmartwychwstanie Jezusa, jako tryumf Boga nad śmiercią i szatanem, uprzedza w czasie jego nadejście. Od momentu Zmartwychwstania Dzień Pana jest nie tylko oczekiwanym wydarzeniem końca świata, ale także rzeczywistością dokon ującą się w życiu każdego, kto wierzy w Chrystusa. Przybliżanie się Dnia Pana widoczne jest w przemianie ludzi, którzy upodobniają się do Jezusa, pełnią Jego wolę, stają się synami światłości (1Tes 5,2-5) i już na ziemi mają udział w królestwie Bożym. Dniem Pana nazywana jest również niedziela, dzień poświęcony na modlitwę i odpoczynek, upamiętniający Zmartwychwstanie Chrystusa i przypominający zapowiedź Jego powtórnego przyjścia.

OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.

CAŁOPALENIE,

OŁTARZ.

DOM, DOM PANA- budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob. ARKA PRZYMIERZA, MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE, MIEJSCE ŚWIĘTE, MIESZKANIE.

SYJON.

SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.

NERKI.

GNIEW BOŻY - zwrot wskazujący na to, że Bóg, będąc doskonale sprawiedliwy i święty, odrzuca wszystko, co sprzeciwia się świętości. Autorzy biblijni, opowiadając różne wydarzenia, używają zwrotu gniew Boga, aby uzmysłowić ludziom, jak wielkim złem jest grzech i nieposłuszeństwo wobec Bożego prawa. Zwrot ten ukazuje więc nie tyle dosłowną reakcję Boga na ludzkie działanie, ile ma być bodźcem do opamiętania się człowieka. W tym kontekście gniewu Boga nie można porównywać do ludzkiej reakcji gniewu, w której człowiek pod wpływem doznanego zła lub krzywdy przeżywa wzburzenie, a nawet pojawia się w nim chęć odwetu lub zemsty. Już w ST, w równym stopniu co gniew Boga, podkreślone jest Jego miłosierdzie (np. Ps 103,8nn). Idea ta jest także wyraźnie obecna w NT. Jezus, spotykając się z zatwardziałością ludzi, okazywał wzburzenie i gniew, które miały prowadzić do opamiętania się grzeszników (np. Mk 3,5; J 2,13-17). Istotą misji Jezusa było jednak bezgraniczne miłosierdzie, w którym wyraziła się miłość Boga do całego stworzenia (np. J 3,16; 12,47). Gniew Boży, szczególnie w nauczaniu Pawła Apostoła, odnosi się do końca czasów, kiedy Bóg sprawiedliwie osądzi każdego człowieka. Apostoł przestrzega, że nieposłuszeństwo Bogu ściąga na człowieka Jego gniew (np. Rz 1,18). Nadzieja ludzka polega na tym, że mocniejsza od Bożego gniewu jest Jego miłość, gdyż On sam jest miłością (1J 4,8). Rola Jezusa polega na wzięciu gniewu Bożego na siebie (np. Kol 1,20; 2,14), dlatego obawiać się gniewu Boga mogą jedynie ci, którzy nie chcą uwierzyć w Chrystusa i odrzucają Jego miłość. Zob.

KARA BOŻA.

GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.

ADAM.

KREW - substancja uważana za siedlisko życia (Kpł 17,11), a nawet utożsamiana z życiem (Rdz 9,5). W myśl prawa starotestamentowego każdy, kto z premedytacją przelewa ludzką krew, musi ponieść karę śmierci (np. Lb 35,16-21; Pwt 19,11-13.21). Zabójstwo człowieka uważane było za sprzeciw wobec Boga, dawcy życia. Prawo zakazywało również spożywania krwi zwierząt (np. Kpł 17,12-14; Pwt 12,15n). Krew miała swoje zastosowanie w żydowskich obrzędach liturgicznych. Używano jej do skrapiania ołtarzy i przy obrzędzie ustanawiania kapłanów (Wj 29,15n.19-21). Jako symbol życia była darem ofiarnym składanym Bogu jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy (Kpł 17,11). W pełni skuteczną ofiarą niweczącą ludzki grzech była krew Jezusa przelana na krzyżu. Jest to krew Nowego Przymierza, dzięki której dokonuje się ostateczne pojednanie człowieka z Bogiem (np. Mk 14,24). Od Ostatniej Wieczerzy, podczas której Jezus ustanowił sakrament Eucharystii, wierzący w Niego gromadzą się na ucztach eucharystycznych, na których spożywają chleb i wino, które po konsekracji stają się Ciałem i Krwią Chrystusa (np. 1Kor 10,16; 11,23-26). Zob.

DUSZA.

Tytuł
Księga rozpoczyna się typowym dla pism prorockich wprowadzeniem, w którym podkreślono przede wszystkim Boże pochodzenie orędzia głoszonego przez proroka. Wymienione jest imię autora – Sofoniasz, podany zostaje jego rodowód i określony czas wystąpienia, zbiegający się z okresem panowania w Judzie króla Jozjasza (641-609 przed Chr.). W innych księgach prorockich przytaczany rodowód autora księgi kończy się zwykle na osobie ojca (Jr 1,1; Oz 1,1; Jl 1,1). Tutaj rodowód sięga aż czwartego pokolenia. Mimo to trudno ustalić pochodzenie autora księgi. Ojcem Sofoniasza był Kuszi, którego imię wiąże się z nazwą Kusz, stosowaną w starożytności w odniesieniu do Etiopii. Imiona wcześniejszych przodków proroka, szczególnie Ezechiasza (imię to nosił m.in. król judzki panujący w latach 713-686 przed Chr., wielki reformator) mają na celu podkreślenie autentyczności żydowskiego pochodzenia Sofoniasza.

Zapowiedź ogólnej zagłady
Sofoniasz rozpoczyna swoją księgę od zapowiedzi rychłego nadejścia Dnia Pana (So 1,2-18). Już na wstępie w mocnych słowach prorok zapowiada całkowite zniszczenie ziemi, które będzie karą za zło czynione przez ludzi. Wyrocznia ta przypomina zapowiedź kary potopu (Rdz 6,5 – 7,24). Prorok ogłasza, że ludzie, podobnie jak miało to miejsce w czasach Noego, zostaną pozbawieni swojej władzy nad stworzeniami, ponieważ zagłada obejmie wszystkie istoty żyjące na ziemi. Kara za grzech spadnie nie tylko na ludzi, lecz także na zwierzęta, ptaki i ryby, ponieważ istnieje swego rodzaju solidarność między wszystkimi stworzeniami, wynikająca z faktu, że wszystkie one mają tego samego Stwórcę i wszystkie żyją dla Jego chwały (KKK 344).

Sąd nad Judą
Po ogólnej zapowiedzi zniszczenia wszystkiego, co istnieje na ziemi, prorok precyzuje swoją wypowiedź. Kara Boża dotknie przede wszystkim Judę, a szczególnie jej stolicę, Jerozolimę. Bezpośrednim powodem kary jest praktykowany w Judzie kult bałwochwalczy, który rozpowszechnił się tam w okresie panowania króla Manassesa (699-643 przed Chr.). Sam Sofoniasz mógł być naocznym świadkiem tych praktyk, które miały miejsce jeszcze w czasach rządów Amona (643-641 przed Chr.). W praktyce łączono kult jedynego Boga z czcią oddawaną Baalowi, gwiazdom i bóstwom krajów sąsiadujących z Izraelem, szczególnie Milkomowi, bogu Ammonitów. W ten pogański kult angażowali się nawet kapłani ze świątyni jerozolimskiej. Ci zostaną ukarani najsurowiej. Nie przetrwają nawet ich imiona (w. 4), ponieważ następne pokolenia nie będą o nich pamiętać. Brak pamięci o człowieku po jego śmierci był dla semitów największym nieszczęściem i upokorzeniem. Słowa Sofoniasza świadczą więc o tym, że zagłada bałwochwalców będzie mieć charakter całkowity i w ten sposób zniknie z Judy każdy przejaw niewierności względem Boga Izraela. Według Drugiej Księgi Królewskiej usunięcie kultów pogańskich z Jerozolimy i Judy dokonało się już w czasie panowania króla Jozjasza (2Krl 23,5).

Dzień Pana w Jerozolimie
Sofoniasz zapowiada nadejście Dnia Pana, który swoim charakterem będzie przypominał zebranie liturgiczne. Już pierwsze zdanie: Zamilknijcie przed obliczem Pana (w. 7) jest typową formułą liturgiczną, zapowiadającą nadejście Boga. Milczenie zgromadzonych było wyrazem ich oczekiwania na spotkanie z Bogiem obecnym w świątyni, w której składane są dla Niego oﬁary. Tym razem jednak to nie ludzie będą składać oﬁarę Bogu. To sam Stwórca ją sobie przygotuje i wybierze. Nie będzie nią, jak zazwyczaj, mięso zwierząt, ale naród izraelski, lud wybrany. W pierwszej kolejności będzie to otoczenie króla, czyli urzędnicy dworscy (ww. 8n), następnie nieuczciwi kupcy (ww. 10n), a w końcu ludzie żyjący w dobrobycie, którzy odwrócili się od Boga i zlekceważyli Jego prawo (ww. 12n). Zapowiedź Sofoniasza różni się więc od powszechnego w Izraelu rozumienia Dnia Pana jako momentu chwały, w którym Bóg ześle karę na narody pogańskie i wywyższy swój lud. Prorok zwraca uwagę, że będzie to przede wszystkim dzień sądu i kary dla Izraela, który będąc narodem wybranym, ma szczególny obowiązek wiernej służby swojemu Bogu. Dlatego grzech Izraela zostanie sprawiedliwie osądzony i surowo ukarany.

Niezwykły Dzień Pana
Sofoniasz opisuje charakter zbliżającego się Dnia Pana. Opis ten cechuje wielkie napięcie i dramaturgia, która ma wzbudzić w odbiorcach przesłania Sofoniasza lęk i skłonić ich do nawrócenia. Pierwszym podkreślanym aspektem Dnia Pana jest jego bliskość i nieuchronność (w. 14). Będzie to dzień strachu i grozy, w którym rozleje się nad Jerozolimą gniew Boga obrażonego niezliczonymi grzechami Izraelitów. Towarzyszyć mu będą niezwykłe zjawiska atmosferyczne, jak wichury czy zaćmienie słońca (w. 15). Grozę tego wydarzenia potęgować będą dźwięki podobne do tych, jakie towarzyszą bitwie lub zdobywaniu miasta przez wrogie wojsko (w. 16). Ludzi ogarnie wielkie przerażenie, ponieważ nikt nie będzie w stanie uciec przed karzącą ręką Boga. Nie będzie nawet komu grzebać ciał zabitych. Dzień Pana będzie więc spotkaniem rozgniewanego Stwórcy z grzesznym stworzeniem. Chociaż zapowiedź Sofoniasza ma charakter uniwersalny i mówi o zagładzie wszystkich mieszkańców ziemi (w. 18), to bez wątpienia najpierw skierowana jest do mieszkańców Jerozolimy.

Księga Sofoniasza

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

Imię Sofoniasz oznacza ‘Jahwe ochronił’ i spotykamy je w różnych księgach ST (2Krl 25,18; 1Krn 6,36; Jr 21,1). Tytuł księgi (So 1,1) podaje rodowód proroka aż do czwartego pokolenia. Początek tej genealogii zwraca uwagę na imię Kuszi, które w języku hebrajskim może oznaczać Etiopczyka. W związku z tym istnieje przekonanie, że Sofoniasz nie był Hebrajczykiem. Niektórzy nawet twierdzą, że był czarnoskórym niewolnikiem świątynnym. Jednak typowo hebrajskie imiona dalszych przodków: Gedaliasz, Amariasz, Ezechiasz, podane w tym miejscu celowo, zdecydowanie przeczą tym tezom. Wśród przodków Sofoniasza wymienia się także Ezechiasza, którego niektórzy utożsamiają z królem judzkim. Jednak ze względu na autorytet, jakim król Ezechiasz cieszył się wśród autorów biblijnych, należy przyjąć, że w tym przypadku redaktor księgi sprecyzowałby, iż chodzi o króla. Trzeba więc raczej wykluczyć królewskie pochodzenie Sofoniasza, a tym samym jego związek z rodem Dawida.

Prorok działał w Królestwie Południowym (Juda), szczególnie w Jerozolimie, o czym świadczą m.in. nawiązania do liturgii świątynnej (So 1,4.7n; 3,9) oraz liczne wzmianki o Syjonie i Jeruzalem (So 3,1.4.14.16-18). Sofoniasz pełnił swoją misję prorocką za czasów Jozjasza (641-609 przed Chr.), w pierwszym okresie jego panowania, czyli jeszcze przed reformą religijną (622 r. przed Chr.). Władca ten objął tron po dwóch królach, dobrze znanych ze swojej nieprawości: Manassesie (699-643 przed Chr.) i Amonie (643-641 przed Chr.). Pierwszego z nich ST ukazuje jako najbardziej bezbożnego króla Izraela (2Krl 21,11), a jednocześnie jako najdłużej sprawującego władzę w Królestwie Południowym (2Krl 21,1). Budową ołtarzy ku czci bóstw asyryjskich sprofanował nie tylko kraj, ale także świątynię jerozolimską. Zajmował się także wróżbiarstwem i magią, złożył swego syna w całopalnej ofierze Molochowi oraz dopuścił się wielu morderstw (2Krl 21,1-17). Podobne rządy sprawował Amon, ale jego panowanie przerwał zamach stanu, podczas którego poniósł śmierć (2Krl 21,19-26). Królestwo Południowe było już od ponad wieku silnie uzależnione od Asyrii, która w tym czasie sprawowała władzę także w Egipcie. W związku z tym kraj potrzebował nie tylko reformy religijnej, ale także społecznej i politycznej. Miały one miejsce w 622 r. przed Chr. za panowania Jozjasza (2Krl 22 – 23). Z treści Księgi Sofoniasza wynika, że prorok ten dał poważny impuls do jej przeprowadzenia. Piętnował bowiem kulty bałwochwalcze, które były pozostałością po rządach Manassesa i Amona (So 1,5n).

Księga Sofoniasza w obecnej postaci stanowi efekt długiego procesu redakcyjnego. Zbudowana jest według jasnego, dwudzielnego schematu, który wypełniają z jednej strony groźby przeciwko Izraelowi i obcym narodom, z drugiej natomiast obietnice zbawienia. Taki schemat odpowiada zasadniczej budowie Księgi Izajasza i Księgi Ezechiela. Dzieło Sofoniasza wykazuje pewną zależność od proroctw Amosa, Izajasza i Micheasza. Adresatami księgi są poszczególne stany czy też warstwy społeczne Izraela: kapłani, prorocy, książęta, sędziowie oraz tzw. Reszta Izraela, czyli lud pokorny i wierny Bogu (So 1,4.8; 3,3n.12). Trudno jednak dokładnie ustalić czas i miejsce powstania księgi. Mając na uwadze fakt, że orędzie Sofoniasza zakłada zależność Królestwa Południowego od Asyrii, a zarazem brakuje wzmianki o upadku imperium asyryjskiego, można hipotetycznie przyjąć, że pierwsza redakcja księgi miała miejsce przed 612 r. przed Chr.

Autentyczność Księgi Sofoniasza nie budzi wątpliwości. Zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie od początku bez zastrzeżeń przyjmowali jej kanoniczność. Tekst hebrajski księgi został dobrze zachowany i jedynie w kilku miejscach lektura może nasuwać wątpliwości (np. So 2,1n.12; 3,18). W tych przypadkach pomocą przy tłumaczeniu jest grecki przekład ST (LXX) oraz inne przekłady starożytne.

Treść i teologia

Księga Sofoniasza zbudowana jest z różnych form literackich. Można w niej znaleźć: upomnienia, mowy, przepowiednie, pieśni i formuły liturgiczne. Nie brak w niej porównań, dosadnych powiedzeń i plastycznych obrazów zaczerpniętych z życia codziennego (So 1,12; 2,2.6.15; 3,3n). W sposobie wyrażania dominuje prostota i jasność myśli. Na szczególną uwagę zasługują rytmika, gra słów, ironia i metafora (So 1,12; 2,14; 3,3).

Układ księgi jest przejrzysty. Można w niej wyróżnić, oprócz tytułu (So 1,1), dwie grupy mów prorockich: 1) sąd Boży (So 1,2 – 2,15) oraz 2) napomnienia i obietnice (So 3,1-20). Na pierwszą grupę mów składają się: zapowiedź ogólnej zagłady (So 1,2n), sąd nad Judeą (So 1,4n) oraz obraz Dnia Pana (So 1,7-14). Następnie autor ukazuje niezwykłość dnia sądu Bożego (So 1,14-18) i apeluje o nawrócenie się (So 2,1-3). Na koniec zapowiada sąd nad Filistynami (So 2,4-7), Moabitami i Ammonitami (So 2,8-11) oraz Egipcjanami i Asyryjczykami (So 2,12-15). W drugiej grupie mów (So 3,1-20) w formie upomnień zostały przypomniane grzechy mieszkańców Jerozolimy (So 3,1-8) i potrzeba wewnętrznego oczyszczenia. Treścią obietnic Bożych jest nawrócenie narodów (So 3,9-13) oraz pomyślność Izraela (So 3,14-20).

Teologiczna myśl Sofoniasza skupia się na tematach sądu Bożego i nadziei zbawienia. Prorok zapowiada karzący Dzień Pana, nawiązując tym samym do wypowiedzi swoich poprzedników, zwłaszcza Amosa (Am 5,18.20; 8,9) i Izajasza (Iz 2,12; 10,20). Sąd Boży spowoduje zagładę, zniszczenie wszystkich mieszkańców ziemi (So 1,2-3), w tym także Judy wraz z Jerozolimą (So 1,4-6.8-13). Wielki kataklizm o charakterze kosmicznym będzie karą za grzechy Izraela: bałwochwalstwo (So 1,4), upór (So 3,1), kłamstwo i nieprawość (So 3,13), niesprawiedliwe sądy (So 3,3), łamanie prawa (So 3,4), brak bojaźni Bożej (So 1,12), a przede wszystkim – za pychę (So 3,11). Narody pogańskie spotka równie surowy wyrok (So 2,1-15), czyli eksterminacja. Chociaż Dzień Pana jest blisko (So 1,14), nadal istnieje nadzieja na wybawienie, zawrócenie ze złej drogi i przemianę życia (So 2,2n). Zapowiedziany sąd będzie miał charakter oczyszczający (So 3,8). Dzięki niemu odrodzi się tzw. Reszta Izraela, pokorny i ubogi lud Boży (So 3,12n). Nowa społeczność wiernych Panu będzie szukać Boga i Jego sprawiedliwości (So 3,5.9-12). Dlatego pomyślne zapowiedzi zbawcze są dla Izraelitów źródłem wielkiej radości (So 3,17n).

Niektóre myśli Sofoniasza mają swoje paralele w pismach późniejszych proroków (np. Jeremiasza, Ezechiela i Joela). W NT spotykamy tylko jedno nawiązanie do tej księgi w Mt 13,41. Do kanonu literatury wszedł natomiast średniowieczny hymn Dies irae (Dzień gniewu), którego pierwsze słowa są zaczerpnięte z tekstu So 1,15n.