Zanim rozpocznie się lekturę Bożego słowa, trzeba spełnić kilka niezbędnych warunków. Są one konieczne do tego, aby Pismo Święte przyjąć z wiarą, bo tylko wówczas docieramy do sensu tego słowa. Księgę Biblii można czytać jak każde inne dzieło pisane. Wówczas lektura będzie dostarczać informacji literackich, historycznych, społecznych, kulturowych, a nawet ekonomicznych, w zależności od nastawienia czytelnika. Taka lektura, prawdziwa w jakimś znaczeniu, nigdy nie pozwoli jednak dojść do całej prawdy, jaką Pismo Święte rzeczywiście zawiera. Natchnione przez Ducha Świętego słowa należy czytać tak, aby odkryć w nich to, co Bóg chce nam przekazać.Warunki, które powinny poprzedzić lekturę Pisma Świętego, nie są trudne. Dotyczą one postawy serca kogoś, kto szuka Boga w Jego słowie, kto stara się Go zrozumieć i przyjąć do swojego życia Jego światło.

Pierwszym warunkiem jest wiara w natchniony sens świętych słów Pisma. Właśnie wiara odróżnia zwykłą analizę tekstu, podjętą choćby z punktu widzenia literackiego, od lektury religijnej. Wiara ta powinna ujmować dwie istotne sprawy. Po pierwsze, powinna opierać się na przyjęciu tego wszystkiego, co należy do skarbca wiary całego Kościoła. Chodzi o to, aby czytający Biblię wierzył w to, w co wierzy Kościół. Po drugie, chodzi o taki aspekt wiary, który polega na przyjęciu prawdy, że Pismo Święte jest natchnionym i skierowanym do nas słowem Bożym. Słowo Boga jest różne od ludzkich słów. Pochodzące od Boga natchnienie ma ważny skutek: autor piszący pod działaniem Ducha Świętego przekazuje naukę pewną, którą Bóg zamierzył przekazać i w której nie ma żadnego błędu.

Wierzący czytelnik Biblii, prowadzony przez Ducha Świętego, będzie powoli, ale sukcesywnie, wchodził do skarbca Bożego objawienia, gdzie znajdzie prawdę o samym Bogu, o Jego stałej miłości do człowieka, o zamiarze zbawienia ludzkości oraz prawdę o historii człowieka; o takiej historii, jaka ona rzeczywiście jest. Tu ze zdziwieniem odkryjemy najpierw to, że Bóg nas stworzył na swój obraz i podobieństwo. Zobaczymy, że człowiek przez własny zły wybór zerwał żywą więź przyjaźni z Bogiem, lecz w głębi swojego słabego serca szuka drogi powrotu do domu Ojca, podobnie jak czyni to marnotrawny syn w przypowieści Jezusa.

Żadna inna księga, nawet napisana przez osoby święte i zawierająca najpobożniejsze – według ludzkiej oceny – prywatne objawienia, nie może być postawiona na równi z Biblią. Tak długo nie będziemy w stanie odczytać prawdziwego sensu Pisma Świętego, jak długo będzie ono dla nas tylko jedną z wielu książek. Lektura Biblii, połączona z wiarą, pozwala uczynić z niej punkt odniesienia dla naszego życia duchowego, a w szczególności życia modlitwy i konkretnych życiowych wyborów.

Drugim warunkiem jest przyjęcie działania Ducha Świętego, poddanie się Jego kierownictwu podczas lektury słowa Bożego. Duch Święty natchnął słowa Biblii i jest w nich obecny. On zna głębokości Boga samego (por. 1Kor 2,10). I to właśnie On prowadził myśl autorów biblijnych po ścieżkach Bożej prawdy. Bez Jego pomocy nie byłoby możliwe zrozumienie i poprawne przekazanie tego, co zamierzył Bóg. Skoro Duch Święty natchnął słowa Biblii, to tylko On może pomóc w ich poprawnym rozumieniu. Dlatego tak ważna jest modlitwa o pomoc Ducha Świętego i otwarcie się na Jego działanie.

W Drugim Liście św. Piotra czytamy takie słowa: Wiedzcie jednak, że żadnego proroctwa w Piśmie nie można wyjaśniać według własnego uznania. Proroctwo bowiem nigdy nie powstawało z ludzkiej woli, ale w imieniu Boga głosili je ludzie kierowani przez Ducha Świętego (2P 1,20n).

Święty Piotr zawarł w tym fragmencie trzeci warunek prawidłowej i owocnej lektury Biblii – można go nazwać lekturą kościelną. Nie chodzi tu o to, czy Biblię czyta się w kościele, np. podczas liturgii, ale o to, czy czyta się ją razem z żywą wspólnotą Kościoła. Bez głosu Tradycji, bez orzeczeń Magisterium Kościoła, bez tego, co nazywamy wyczuciem wiary wszystkich wierzących, narażamy się na lekturę bardzo subiektywną, która może prowadzić w kierunku własnych oczekiwań, a nie do poprawnego odczytania sensu natchnionych słów. A niebezpieczeństwo jest wielkie, bo z błędnej lektury może wyniknąć błędne życie! Aby uniknąć takich konsekwencji, katolickie wydania Biblii posiadają towarzyszące tekstowi świętemu wyjaśnienia w postaci wstępów do ksiąg, przypisów i komentarzy. Stanowią one cenną pomoc we właściwym rozumieniu sensu danego fragmentu.

I wreszcie czwarty warunek. Tym razem jest on bardziej osobisty, subiektywny. Do lektury Pisma Świętego, jak oddech do życia, potrzebne jest milczenie, pojmowane jako forma dystansu od wszelkiego hałasu. Lucien Chenevi`ere, trapista, w książce Bramy milczenia. Dyrektorium Duchowe (wyd. pol. 1984) ukazuje ludziom pragnącym prowadzić życie kontemplacyjne konieczność zadbania o milczenie. Mają temu pomóc wskazania, które są sformułowane w kilku ważnych postulatach:
1. Uciszaj wewnętrzny hałas.
2. Unikaj wewnętrznych dyskusji.
3. Zwalczaj wewnętrzne obsesje.
4. Oddalaj troskę o samego siebie.

Tak wiele dzieje się w naszym wnętrzu. Jest ono jakby odrębnym światem, w którym dochodzi do głosu to, co dzieje się na zewnątrz, niekiedy jest to nawet bardziej spotęgowane. Dlatego trzeba nauczyć się najpierw obserwować to, co dzieje się w sercu, a potem to kontrolować, umieć nad tym zapanować. Chodzi tu o coś więcej niż tylko o bezpośrednie przygotowanie do modlitwy. Trzeba stworzyć wokół siebie i w sobie strefę milczenia, wydzielić czas i miejsce dla modlitwy, dla chwili refleksji i zastanowienia. Bez tego trudno przyjąć Boże słowo i nauczyć się autentycznego słuchania.

Czytanie ksiąg Nowego Testamentu dobrze jest rozpocząć od najstarszej spośród Ewangelii – według św. Marka i porównać ją z Ewangeliami według św. Mateusza i św. Łukasza. Następnie można przejść do Dziejów Apostolskich, a potem do Ewangelii według św. Jana i listów Janowych. W dalszej kolejności czytamy listy św. Pawła i pozostałe listy, tzw. listy katolickie: św. Jakuba, Pierwszy i Drugi List św. Piotra, List św. Judy, a na końcu czytamy Apokalipsę św. Jana, do zrozumienia której potrzebna jest dobra znajomość Biblii. Stopniowo, w miarę poznawania Pisma Świętego, zasmakujemy w natchnionych modlitwach Psalmów, w wyroczniach Proroków. Wreszcie uważny czytelnik odkryje, choć z pewnym wysiłkiem, obecność Chrystusa w księgach historycznych Starego Testamentu i w pismach mędrców Izraela.

Każdy, kto słucha tych moich słów i wprowadza je w czyn, jest podobny do człowieka rozsądnego, który zbudował dom na skale. Spadł ulewny deszcz, wezbrały rzeki, zerwały się silne wiatry i uderzyły w ten dom. Ale on nie runął, bo zbudowany był na skale (Mt 7,24-25).

Właśnie tymi słowami Pan Jezus kończy Kazanie na Górze (Mt 5 – 7), w którym porusza najważniejsze zagadnienia w powołaniu ucznia. Jezus przypomina, że celem słuchania słowa jest posłuszeństwo i wynikająca z niego przemiana życia.

Od Redakcji

Lepszemu zrozumieniu tekstu biblijnego przez współczesnego odbiorcę służą odnośniki, które są obszerne i obejmują wiele aspektów:
1. Wprowadzenia do poszczególnych ksiąg oraz do ich większych zbiorów (np. do Pięcioksięgu, Ewangelii czy Listów św. Pawła) zawierają informacje o autorach i adresatach ksiąg, podają okoliczności ich powstania oraz zarysowują poruszoną w księgach problematykę.
2. Przypisy wyjaśniające zawierają najbardziej konieczne informacje, wspomagające rozumienie tekstu biblijnego.
3. Praktyczny komentarz do każdej perykopy zawiera wyjaśnienie głównej myśli wyodrębnionego fragmentu oraz wydobywa jego przesłania dla dzisiejszego czytelnika.
4. W tekście umieszczono odnośniki do Słownika, w którym wyjaśniono 189 terminów biblijnych.

Imię własne Boga Izraela – JHWH tłumaczymy jako ‘Pan’ lub ‘Bóg’, zgodnie z tradycją ukształtowaną już na kilka wieków przed Chrystusem, według której podczas lektury tekstu hebrajskiego nie wymawiano imienia Bożego. Świadectwem tej starożytnej tradycji jest greckie tłumaczenie Starego Testamentu (Septuaginta) i Nowy Testament, gdzie imię to zostało zastąpione terminem „Kyrios” (Pan). Dla informacji czytelnika stosujemy pisownię wielkimi literami Pan (np. Wj 3,2.4; Ps 1,2.6; Iz 1,4) i Bóg (np. Ps 69,7; Iz 1,24; Jr 2,19) w miejscach, gdzie wyrazy te zastępują imię JHWH.

Pan przygotował swoje słowo jako pokarm dla naszych umysłów, tak jak przygotował chleb dla naszego ciała. Kiedy jesteście smutni, otwórzcie Pismo Święte, a znajdziecie słowa, które was pocieszą. Podobnie kiedy macie wątpliwości, kiedy nęka was strach i niepewność, kiedy stoicie przed ważnymi wyborami, zróbcie to, co robili święci: z każdą troską szli do źródła... Słowo Boże jest pierwszym i najważniejszym źródłem Prawdy i to Bóg czuwa nad wszystkim. Ileż to razy doświadczyliśmy Jego działania!

bł. Jakub Alberione

Błogosławiony Jakub Alberione, założyciel zakonnej Rodziny Świętego Pawła, przekazał jej charyzmat głoszenia Ewangelii przez środki społecznego przekazu. Na pierwszym miejscu działalności wydawniczej stawiał on apostolstwo biblijne, czego wyrazem było m.in. powołanie do istnienia w 1924 r. Międzynarodowego Katolickiego Stowarzyszenia Biblijnego (SOBICAIN), uroczyście zatwierdzonego w 1960 r. przez św. Jana XXIII.

Stowarzyszenie to, działając w strukturach zakonnych Towarzystwa Świętego Pawła, zajmuje się szeroko rozumianym apostolstwem biblijnym. W tym celu podejmuje różnorodne inicjatywy, jednak przede wszystkim przygotowuje i publikuje tłumaczenia Biblii na różne języki, dodając do nich komentarz duszpasterski, wyjaśniający sens przekazu biblijnego i jego znaczenie dla współczesnego człowieka. Owocem pracy SOBICAIN‑u są przekłady Pisma Świętego na języki: angielski, hiszpański, francuski, portugalski, włoski i chiński oraz na liczne języki etniczne: tagalog, cebuano, ilongo (Filipiny), quichua (Ekwador), quechua (Peru) i guarani (Paragwaj).

Od zarania swojej obecności w Polsce, czyli od 1934 r., pauliści podejmowali starania o wydanie nowego przekładu Pisma Świętego. W 1936 r. nakładem Apostolstwa prasy Towarzystwa Świętego Pawła ukazały się Ewangelie z komentarzem katechetycznym. Kardynał Eugenio Pacelli, ówczesny sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, a późniejszy papież Pius XII, w liście do Wydawcy napisał: „Hołd synowski, złożony Jego Świątobliwości przez ofiarowanie Mu Ewangelii świętej w języku polskim, w nowym przekładzie dla ludu, jest miłą dla niego sposobnością, z której korzysta, żeby ponownie wyrazić swoje gorące pragnienie, iżby ta wielka księga Boża coraz więcej rozchodziła się między wiernymi dla tym szybszego i pewniejszego odrodzenia w dziedzinie życia i pobożności chrześcijańskiej”.

Przerwaną z powodów politycznych po II wojnie światowej działalność wydawniczą pauliści podjęli na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy to zgromadzenie zakonne odradzało się w swoich strukturach. Dzięki uprzejmości Wydawnictwa Pallottinum Towarzystwo Świętego Pawła mogło na nowo podjąć apostolstwo biblijne, wydając w 1984 r. Nowy Testament dla młodzieży w przekładzie Biblii Tysiąclecia. W 1996 r. JE bp Kazimierz Romaniuk powierzył Edycji Świętego Pawła opublikowanie dziewiątego wydania własnego przekładu Nowego Testamentu. W 1998 r. Edycja Świętego Pawła, w trosce o lepsze rozumienie słowa Bożego w czasie Mszy Świętej, podjęła inicjatywę wydawania biuletynu liturgicznego Dzień Pański.

W 1996 r. z inicjatywy paulistów podjęto prace nad nowym przekładem Pisma Świętego z języków oryginalnych na język polski oraz przygotowaniem komentarza duszpasterskiego, zgodnie z założeniami SOBICAIN-u. Inicjatywa ta skupiła grono kilkudziesięciu biblistów i polonistów, którzy dzielili się swoją specjalistyczną wiedzą, ale i dawali świadectwo głębokiej wiary w słowo Boże. W 2005 r. wydanie Nowego Testamentu i Księgi Psalmów uwieńczyło pierwszy etap prac. Wydarzenie to wpisało się w obchody czterdziestej rocznicy uchwalenia na Soborze Watykańskim II Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym „Dei verbum”.

Po dwunastu latach żmudnej pracy całego Kolegium Redakcyjnego oddajemy do rąk Czytelników kompletne dzieło – Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Jako znak Opatrzności Bożej poczytujemy sobie okoliczności, w których dochodzi do finalizacji tak wielkiego przedsięwzięcia. Ma to miejsce w roku przygotowania i samej celebracji jubileuszu dwutysiąclecia narodzin Świętego Pawła, Apostoła Narodów. Jest to również rok, w którym będzie obradował Synod Biskupów, podejmując temat „Słowo Boże w życiu i misji Kościoła”. Ten szeroki eklezjalny kontekst kieruje naszą myśl ku osobie założyciela paulistów, bł. Jakuba Alberione, który zabiegał o to, aby specyficzne apostolstwo Zgromadzenia było pełnione „zawsze z Kościołem i w Kościele”. Naszej radości dopełnia również fakt, że w 2008 roku dziękujemy Bogu za trzydziestą rocznicę odrodzenia w Polsce Towarzystwa Świętego Pawła, które wraz z całą Rodziną Świętego Pawła nazywane było przez Błogosławionego Założyciela „Świętym Pawłem żyjącym dzisiaj”.

Życzymy Drogim Czytelnikom owocnego spotkania z Bogiem żyjącym w swoim słowie. Niech Pismo Święte, dzięki wytrwałej lekturze dokonywanej w duchu, w jakim zostało ono napisane, staje się przewodnikiem dla myśli i serc wszystkich, tak jak nauczał bł. Jakub Alberione. Święty Paweł Apostoł niech dla wszystkich czcicieli Bożego słowa wyprasza „światłe oczy serca” (Ef 1,18), aby odnaleźli w tym słowie drogi prowadzące do zbawienia.

Pismo Święte księgą Objawienia Bożego

W centrum chrześcijańskiej wiary znajduje się osoba Jezusa Chrystusa. Chrześcijanie wierzą, że Jezus Chrystus jest jedynym Słowem, przez które Bóg stwarza i zbawia świat. On jest przed wszystkim i wszystko w Nim istnieje. On jest obrazem Boga niewidzialnego. Człowiek tylko przez Niego dostępuje łaski pojednania z Bogiem i staje się uczestnikiem Boskiej natury. Poznanie i przyjęcie Chrystusa dokonuje się przez dar Jego Ducha. Bóg posyła do ludzkich serc Ducha swojego Syna, aby ludzie rodzili się do nowego życia i rozpoznawali w Bogu swojego Ojca. Przez Ducha Świętego wierzący otrzymują od Chrystusa dary niezbędne do kształtowania się na Jego wzór. Jednym z tych darów jest Pismo Święte. Zawiera ono ludzkie słowa, które na różne sposoby przekazują jedyne Słowo Boga. Chrześcijanie wierzą, że księgi Pisma Świętego zawierają pełne objawienie potrzebne człowiekowi, aby mógł zrealizować swoje człowieczeństwo i osiągnąć życie wieczne. Kiedy słowa Pisma Świętego są czytane i interpretowane z otwartością na dar Ducha Świętego, przestają być martwą literą, a stają się komunikowaniem jedynego Słowa Boga żywego. Pośród ksiąg Pisma Świętego szczególne miejsce zajmują Ewangelie, które są głównym świadectwem o życiu i nauce Jezusa Chrystusa, Jego Męce i Zmartwychwstaniu. Początkom Kościoła poświęcone są bezpośrednio pozostałe księgi NT. Poznanie Chrystusa nie może być jednak pełne bez lektury ST. Nauczanie ST jest bowiem częścią objawienia, które osiąga swój punkt kulminacyjny w życiu i nauczaniu Jezusa Chrystusa, poprzedza je i przygotowuje, aby mogło zostać prawidłowo zrozumiane i przyjęte. W osobie Jezusa Chrystusa pełnia bóstwa zamieszkała na sposób cielesny. Odwieczne Słowo Boga stało się obecne w świecie jako prawdziwy człowiek. Jezus Chrystus, Bóg i człowiek, jest więc doskonałym i ostatecznym Słowem Ojca i dlatego nie należy już oczekiwać żadnego nowego objawienia publicznego. Chrześcijanie wezwani są do ciągłego wnikania w objawienie, które otrzymali, i do odkrywania jego znaczenia dla swojego życia. Ewentualne nowe objawienia mają charakter prywatny i mogą być przyjmowanie tylko jako pomoc w pełniejszym przeżywaniu nauki Chrystusa. Wiara chrześcijańska nie może przyjmować „objawień”, które chciałyby w jakiś sposób ulepszać, poprawiać czy uzupełniać objawienie, którego wypełnieniem jest Chrystus.

Pismo Święte księgą Boga

Pismo Święte rodziło się w łonie wspólnoty wierzących, którzy dzielili się swoim doświadczeniem obecności Boga i opowiadali o swoim niezwykłym spotkaniu z Panem (Ps 78,2-4). Początkowo przekazywanie Objawienia dokonywało się ustnie, przede wszystkim w rodzinach i sanktuariach (tak było w ST), bądź też w formie publicznego nauczania apostołów (w czasach NT). Stopniowo jednak przekazywane tradycje były utrwalane na piśmie i spisywane na zwojach papirusu lub pergaminu. Autorzy tych tekstów czasami przystępowali do tej pracy z własnej inicjatywy, ale często też na wyraźne polecenie Boże. W ST na przykład często powtarza się nakaz Boga: Weź i zapisz to w księdze. Takie polecenie otrzymuje Mojżesz (Wj 17,14; 34,1-27), Izajasz (Iz 30,8), Jeremiasz (Jr 36,2.5. 28-32), Daniel (Dn 12,4) i inni. Cel ich działalności pisarskiej bardzo jasno wyraża tekst Iz 30,8: Teraz pójdź, wypisz to na tabliczce, przy nich, i opisz to w księdze, żeby służyło na przyszłe czasy jako wieczyste świadectwo. W czasach, kiedy jeszcze niewielu ludzi znało sztukę pisania i czytania, prorocy mieli świadomość, że w przyszłych pokoleniach ich słowa utrwalone na piśmie staną się świadectwem objawienia, którego nie będzie można wytrzeć ani zniszczyć. Słowo spisane i rozpowszechnione w wielu egzemplarzach trwało nawet wtedy, gdy ludzka pamięć okazywała się zawodna.Bóg jednak nie tylko nakazywał spisywać dzieje swojego objawiania się ludziom oraz skierowane do nich orędzie, ale też sam uczestniczył w procesie przekazywania słowa i powstawania ksiąg biblijnych. Towarzyszenie Boga głosicielom Jego słowa i pisarzom nazywamy natchnieniem biblijnym. W sposób szczególny przypisujemy je Duchowi Świętemu. Jego moc sprawiła, że słowo, które Bóg skierował do człowieka, wcieliło się w szatę ludzkich słów. Bóg uczynił słowo ludzkie swoim własnym słowem, dzięki czemu księgi biblijne w sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Bożej miała być utrwalona dla naszego zbawienia. Pismo Święte zawiera wszystko, co ludziom jest potrzebne do pełnego życia duchowego. Jego przesłanie musi jednak być podejmowane we wspólnocie wierzących wspartej światłem Ducha Świętego i wciąż na nowo odkrywane w zmieniających się realiach życia.

Pismo Święte księgą człowieka

Pisarze doświadczający w sobie działania Ducha Świętego, pozostali do końca prawdziwymi autorami i współpracownikami Boga w urzeczywistnianiu Jego dzieła zbawienia. Duch Święty nie zniszczył ich osobowości twórczej i nie wykorzenił ich ze środowiska, w którym żyli. Tak więc do nich należały wybór i ocena dostępnych źródeł, dobór materiału i gatunku literackiego oraz kompozycja dzieła. Posługiwali się oni własnym językiem i stylem, a swój przekaz dostosowywali do potrzeb i poziomu percepcji swoich adresatów. Z tej przyczyny podczas czytania ksiąg biblijnych należy brać pod uwagę mentalność ich autorów, kulturę, sposób mówienia i rozumienia świata oraz bogatą symbolikę, którą się posługiwali. Obraz świata autorów biblijnych oparty był o ówczesną wiedzę. Trzeba więc wiedzieć, na przykład, jak w ich czasach wyjaśniano zjawiska przyrodnicze, jakie panowały normy społeczne, jaką prowadzono działalność gospodarczą, jakie zasady obowiązywały przy pisaniu utworów literackich i z jaką literaturą mogli się stykać. Należy również wziąć pod uwagę, że historia, którą autorzy biblijni opowiadają, jest dla nich przede wszystkim nośnikiem przesłania o spotkaniu człowieka z Bogiem – dawcą wolności i życia. Dlatego pisarze biblijni przedstawiali wydarzenia mające konkretne znaczenie dla wspólnoty, do której kierowali swoje pisma. Pomijali natomiast te fakty, które mogły być ważne z historycznego punktu widzenia, ale były drugorzędne dla wiary adresatów i wypływających z niej postaw. Autorzy biblijni korzystali często z istniejących w ich czasach źródeł pisanych, dostosowując ich treść do refleksji, którą chcieli przekazać. Zestawiali ze sobą teksty, które uzupełniały się co do treści, na przekazaniu której im zależało, nawet jeśli te same wydarzenia były w nich przedstawione zupełnie odmiennie z punktu widzenia faktograficznego.

Pismo Święte księgą świętą i uświęcającą

Działanie Boże w osobie pisarzy biblijnych miało też charakter uświęcający. Duch, do którego natury należy świętość, przeniknął swoją mocą słowo ludzkie, uświęcając je, aby mogło przekazać w pisemnej formie słowo Boga do człowieka. Dlatego zbiór ksiąg biblijnych określany jest właśnie jako Pismo Święte. Bóg nieustannie uświęca również adresatów ksiąg świętych. Ci, którzy wsłuchują się w słowo Boże, aby zrozumieć jego znaczenie dla swojego życia, rzeczywiście zbliżają się do Boga, formują swoje sumienie, zdobywają pokój serca i odnajdują siły do prawego postępowania. Świętość ksiąg biblijnych nie polega na tym, że opisują one wyłącznie świętych i bezgrzesznych ludzi. Autorzy biblijni przedstawiają człowieka w całej prawdzie o nim, ukazują zarówno jego słabość i grzech, jak też nawrócenie i wznoszenie się na wyżyny szlachetności. Historia biblijna zawiera przesłanie, że każdy człowiek wezwany jest do wysiłku poszukiwania prawdy i dobra oraz że na tej drodze może zawsze liczyć na Bożą pomoc. Przykłady upadku wybitnych osób są jednocześnie ostrzeżeniem przed samozadowoleniem i lekceważeniem własnej słabości. Pismo Święte świadczy również o tym, że słowo Boże nie jest skierowane do ludzi doskonałych. Bóg przychodzi ze swoim zbawczym orędziem do każdego człowieka, zniżając się i dostosowując do jego poziomu, możliwości i mentalności. Droga prowadząca do zażyłości z Bogiem przybiera różne formy w zależności od środowiska, kultury i funkcji społecznej, którą dana osoba pełni. Czytelnik Pisma Świętego zostaje zaproszony do doświadczenia obecności Boga w słowie, aby potem odkrywać tę obecność we własnym życiu. Ostatecznym celem lektury Pisma Świętego nie jest zdobycie wiedzy, ale nawiązanie rzeczywistej relacji z Bogiem.

Jeden plan Boży w Piśmie Świętym

Chrześcijańskie Pismo Święte dzieli się na Stary i Nowy Testament. ST, który jest Biblią narodu żydowskiego, powstawał przez wiele wieków i historyczny proces jego formowania zakończył się praktycznie dopiero przed samymi narodzinami Jezusa Chrystusa. NT powstał w ciągu pierwszego wieku po Chrystusie. ST jest świadectwem życia ludu, który kształtował się wokół Bożej obietnicy zbawienia. Istnienie tego ludu związane było z konkretnym doświadczeniem wyzwolenia z niewoli i obdarowania ziemią, na której mógł żyć i rozwijać się w wolności. Księgi ST opowiadają o tym wyzwoleniu, a potem o historii, w której prorocy wciąż przypominali Izraelitom o fundamencie ich wiary i starali się ukazać jej konsekwencje dla życia jednostek i całego narodu w zmieniających się okolicznościach. Autorzy NT koncentrują się w swoim dziele na osobie Jezusa Chrystusa, który jest ukazany jako wypełnienie zapowiedzi prorockich. NT wyjaśnia też wierzącym, w jaki sposób Życie i Śmierć Chrystusa otwiera im nową drogę życia i przekazuje dary Bożego Ducha. Pismo Święte jest zbiorem różnorodnych tekstów. Podkreśla to nazwa „Biblia”, która jest greckim słowem oznaczającym wielość ksiąg. Są one dziełem różnych, najczęściej nieznanych nam z imienia autorów. Swoją wiarę przekazali oni w postaci opowiadań, listów, wypisów z kronik, legend, zbiorów praw, przysłów, przypowieści, mów, hymnów, poematów, pieśni weselnych, proroctw, lamentacji, modlitw, wizji itd. Ich spotkanie z Bogiem było osobistym przeżyciem, ale również dokonywało się we wspólnocie wierzących. Adresatem objawienia się Boga zawsze był niedoskonały człowiek, żyjący w zmieniających się okolicznościach. Dlatego wiele z otrzymanych przekazów utraciło już swoje znaczenie. Obok niezmiennie ważnych i zawsze aktualnych prawd, znajdujemy w Piśmie Świętym także prawa i pouczenia, które dzisiaj nie są już aktualne. W tej różnorodności rozpoznajemy jednak nieustanne działanie Boga na rzecz człowieka. Często przybierało ono różne formy, dostosowane do jakości ludzkiej odpowiedzi. Boży zamysł osiągnął swoją pełnię w osobie Jezusa Chrystusa, który jest jego ośrodkiem i sercem. Dlatego też całe Pismo Święte winno być interpretowane w perspektywie Chrystusa. Na tym tle zarysowuje się zasadnicza różnica między żydowskim a chrześcijańskim podejściem do ST. Żydzi za najważniejsze uznają pięć pierwszych ksiąg (tzw. Tora). Tradycje w nich zawarte stanowią normę całego życia religijnego, moralnego i społecznego, jak również są kryterium oceny przesłania pozostałych ksiąg. Na drugim miejscu umieszczają księgi prorockie, a dopiero na końcu bardzo urozmaicony pod względem literackim i treściowym zbiór Pism. Chrześcijanie przejęli ST od Żydów, ale czytają go z perspektywy przełomu i wypełnienia, jakie miało miejsce w osobie i działalności Jezusa Chrystusa. Choć wiele tekstów Pierwszego Przymierza ma swoją wartość również wtedy, gdy nie są one odnoszone do Chrystusa, to jednak chrześcijanie odczytują je jako prowadzące do Niego oraz oceniają ich przesłanie i znaczenie w Jego perspektywie. Święty Paweł w Liście do Galatów napisał, że ST był wychowawcą prowadzącym do Chrystusa (Ga 3,24). W Jezusie spełniają się wszystkie dawne obietnice (2Kor 1,20). Chrystus w swych wypowiedziach niekiedy koryguje Prawo (np. Mt 5,21-42), a św. Paweł nawet z nim polemizuje (Ga 3,10-13). Lektura ST uświadamia chrześcijanom, że wraz z upływem czasu zmieniają się formy przeżywania wiary. Chrześcijanie nieustannie muszą podejmować wysiłek przechodzenia od Starego do Nowego Testamentu, to znaczy przemieniania swojego życia wiary według wzoru, jaki otrzymali w osobie Jezusa Chrystusa.

Pismo Święte w życiu Kościoła

Pismo Święte zawiera żywe słowo, które Bóg nieustannie kieruje do człowieka żyjącego tu i teraz. Minione wydarzenia są w nim wspominane, ponieważ stanowią drogowskaz dla wierzących obecnego czasu. Z tej też przyczyny w czasie liturgii Kościoła bardzo ważnym elementem jest czytanie i rozważanie słowa Bożego. Gdy w Kościele czyta się Pismo Święte, przemawia sam Chrystus. Wszelkie nauczanie Kościoła i badania teologów zaczynają się od refleksji nad słowem Bożym i powinny prowadzić do jego głębszego poznania i zrozumienia. Z drugiej strony, wiara Kościoła stanowi podstawę interpretacji Pisma Świętego, ponieważ to Duch Święty prowadzi wspólnotę wierzących i pozwala jej wnikać w tajemnice Bożego Objawienia. On także pomógł Kościołowi określić, które księgi włączyć do kanonu Pisma Świętego. Święty Augustyn nazywał Pismo Święte listem Boga do człowieka. Oznacza to najpierw, że poprzez czytanie lub słuchanie słowa Bożego dokonuje się, dzięki działaniu Ducha Świętego, osobowe spotkanie ze zbawiającym Bogiem. Poprzez Pismo Święte sam Pan przemawia do tego, kto je czyta, słowem żywym i skutecznym, które nie tylko zawiera orędzie o zbawieniu, ale ma moc urzeczywistniania zbawienia. Dlatego temu słowu należy zaufać, przyjąć je z wiarą i wcielać w życie. Po drugie, jeśli Pismo Święte jest prawdziwym listem Boga, który czeka na odpowiedź, to człowiek wierzący powinien jak najczęściej je otwierać, czytać, rozważać i modlić się jego tekstami. Otwierając swoje serce przed żywym Bogiem, obecnym w swoim słowie, chrześcijanin będzie mógł nawiązać z Nim dialog, jak również będzie w stanie coraz lepiej odkrywać swoje powołanie oraz odpowiedzialność za otaczający go świat.

Nazwa „Stary Testament” i jego podział
Nazwą „Stary Testament” określa się Biblię żydowską, czyli zbiór ksiąg, które powstały w wierze i tradycji Izraela. Chrześcijanie przejęli go w wersji, jakiej używano w czasach Jezusa i apostołów w greckojęzycznej diasporze, czyli żydowskich wspólnotach poza Palestyną. Zbiór ten zwany jest Septuagintą (LXX) i to właśnie z niego pochodzi znakomita większość biblijnych cytatów w NT. Zawiera on 46 ksiąg, a więc więcej niż Biblia hebrajska, z której korzystali Żydzi w Palestynie. Proces tworzenia się ST zakończył się ostatecznie w czasach Jezusa i apostołów. Dopiero po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej w 70 r. po Chr. i ostatecznym upadku żydowskiej autonomii w Judei, Żydzi zdefiniowali zakres swojego zbioru ksiąg świętych, ograniczając go do ksiąg używanych w Palestynie, które spisane były w języku hebrajskim i częściowo aramejskim. Dlatego współczesna Biblia Żydów ma tylko 39 ksiąg i nie obejmuje ksiąg: Tobiasza, Judyty, Barucha, Mądrości i Mądrości Syracydesa oraz Pierwszej i Drugiej Księgi Machabejskiej. Księgi te zwykło się nazywać deuterokanonicznymi lub wtórnokanonicznymi. W czasach Reformacji protestanci przyjęli tę tradycję żydowską, natomiast katolicy i prawosławni (z małymi różnicami) pozostali przy kanonie przyjętym już w IV w., a więc przy zbiorze ksiąg używanym przez greckojęzycznych Żydów w czasach tworzenia się NT.

Żydzi wyróżniają w Biblii trzy części: Pięcioksiąg (Tora), Prorocy (Newiim), Pisma (Ketuwim). Pierwsza część, którą często określa się jako „Prawo” albo „Pouczenie”, jest dla Żydów podstawowa. Zawarto w niej świadectwo o wydarzeniach, które utworzyły naród izraelski. Dwie następne części, z których większą rangę przyznaje się Prorokom, traktowane są jako komentarz do Pięcioksięgu. Za księgi prorockie Żydzi uznają przy tym nie tylko księgi zawierające wypowiedzi proroków, ale także księgi: Jozuego, Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela oraz Pierwszą i Drugą Księgę Królewską, które opowiadają o historii Izraelitów w czasach, gdy Bóg przemawiał do nich przez proroków. Każda z trzech części ST zawiera opisy wydarzeń, a także pouczenia, które je wyjaśniają i uzupełniają. W Pięcioksięgu dominującą formą pouczenia jest prawo. Wskazuje ono na to, że dla zachowania otrzymanego od Boga daru wolności, człowiek musi przyjąć postawę posłuszeństwa wobec Jego woli. Księgi proroków zawierają pouczenia w postaci proroctw, które tłumaczą znaczenie postaw przyjmowanych przez wierzących wobec Bożego prawa. W Pismach pouczenia wyrażono w formie słów mądrości, które wyjaśniają naturę i sens świata oraz znaczenie ludzkich czynów.

Tradycyjny chrześcijański podział ST różni się od żydowskiego i wyróżnia cztery części: Pięcioksiąg, księgi historyczne, księgi mądrościowe i księgi prorockie. Biblia została podzielona ze względu na czas, którego dotyczy: do przeszłości odnosi się Pięcioksiąg i księgi historyczne, do teraźniejszości – księgi mądrościowe, do przyszłości – księgi prorockie. Treść ST jest więc odczytywana przede wszystkim jako przygotowanie do czasów mesjańskich opisanych w NT. Ten układ ksiąg Pisma Świętego zastosowany został także w tym wydaniu.

Proces powstawania
Księgi ST powstawały w ciągu wielu stuleci, formując się stopniowo w zbiór ksiąg przekazujących doświadczenie wiary Izraelitów. Wydarzeniem, które stanowiło jej fundament, było wyzwolenie z niewoli Egiptu. Ten fakt został też utrwalony w najstarszych tekstach biblijnych. Pierwszym z nich jest zachowana w bardzo archaicznym języku hebrajskim pieśń Miriam i Mojżesza (Wj 15,1-21). Wychwala ona zwycięstwo Boga nad wrogami Jego ludu. Do najstarszych tekstów należy również pieśń Debory (Sdz 5), upamiętniająca zwycięstwo odniesione nad kananejskim wodzem Siserą. Charakterystyczne, że są to teksty poetyckie. Wydaje się, że dawna tradycja chętnie posługiwała się poezją, gdyż łatwiej można było ją zapamiętać niż przekaz prozatorski.

Szczególną rolę w przekazywaniu i utrwalaniu wiary Izraela odgrywały uroczystości odprawiane w izraelskich sanktuariach. Izraelici, podobnie jak inne okoliczne narody, celebrowali święta związane z rytmem rolniczym i pasterskim, ale połączyli je z wydarzeniami historycznymi. Obchód Paschy (pierwotnie święto pasterskie) został połączony z wydarzeniem cudownego uwolnienia z niewoli Egiptu. Święto Tygodni (Pięćdziesiątnica), będące najpierw świętem żniw, zostało powiązane z faktem otrzymania Prawa na Synaju. W sanktuariach kultywowano najpierw ustne tradycje, a potem przechowywano tam najstarsze zapisy tekstów związanych z celebrowanymi uroczystościami. Zasadnicze znaczenie dla gromadzenia i zapisywania narodowych i religijnych tradycji posiadała władza królewska i związana z instytucjami państwowymi grupa pisarzy, którzy byli odpowiedzialni nie tylko za prowadzenie urzędowej dokumentacji, ale także za poznawanie i przechowywanie tradycji.

W ST łatwo zauważyć wielką różnorodność nurtów myśli związanych z podstawowymi wydarzeniami historii Izraela. Różnorodność ta była związana z wielością grup plemiennych, sanktuariów oraz ośrodków władzy państwowej. Różne tradycje zaczęto łączyć w jedną całość dopiero po upadku Królestwa Północnego (722 r. przed Chr.), kiedy wielu jego wykształconych mieszkańców przybyło do Jerozolimy, oraz w następnych latach, kiedy Jerozolima stała się jedynym ośrodkiem kultu Izraela (626 r. przed Chr.). Pracę tę kontynuowano potem w Babilonii, gdzie po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. zostały przesiedlone elity narodu izraelskiego. Dopiero jednak po powrocie z wygnania Pięcioksiąg otrzymał kształt zbliżony do obecnego. Księga Prawa stała się wówczas punktem odniesienia dla nowej wspólnoty Izraelitów. W tym też okresie zredagowana została większość innych ksiąg. Przechowywano je w odbudowanej świątyni jerozolimskiej, ale także kopiowano i czytano w lokalnych synagogach. Odkrycia archeologiczne z drugiej połowy XX w. ukazują, że w III-I w. przed Chr. w Palestynie znane były i czytane wszystkie księgi ST, chociaż istniały one jeszcze w kilku wersjach. Począwszy od I w. po Chr., Żydzi wszędzie używali już tego samego tekstu, który jest także podstawą współczesnych tłumaczeń katolickich i protestanckich. Starożytne greckie tłumaczenie (Septuaginta), które powstało wcześniej (III-II w. przed Chr.), zostało oparte na wersji hebrajskiej, która nieco różni się od tekstu używanego dziś przez Żydów. Kościoły prawosławne w swojej liturgii używają tłumaczeń opartych na tekście Septuaginty.

Kwestie literackie, językowe i teologiczne
Piśmiennictwo biblijne jest niezwykle bogate i zróżnicowane. Występują w nim gatunki literackie, które nie zawsze przystają do kategorii znanych z naszej literatury, opartych na antycznych wzorach greckich i łacińskich. W odniesieniu do Pisma Świętego nie da się bez problemów zastosować tradycyjnego podziału na rodzaje: epikę, lirykę i dramat. Najwięcej tekstów w Biblii ma charakter narracji. Wśród nich niektóre opowiadają o faktach (np. 1-2 Sm i 1-2 Krl), a inne mają charakter fabularny (np. Tb i Est). W odróżnieniu od literatury pięknej naszego kręgu kulturowego, w ST można znaleźć wiele przepisów prawnych oraz ich zbiorów (Wj 20,22 – 23,19; Kpł 17 – 26). Gatunek prorocki stosowany jest szczególnie w księgach prorockich (np. Iz, Jr). Przykładem tekstu mądrościowego może być Księga Hioba, a różne odmiany gatunków poetyckich najszerzej stosowane są w psalmach.

Zdecydowana większość ksiąg ST została napisana w języku hebrajskim. W przeciwieństwie do języka greckiego, w którym napisano NT, język hebrajski nie należy do grupy języków indoeuropejskich. Posiada on specyficzne formy wyrazu, czasem możliwe do przełożenia na język polski tylko w niewielkim stopniu. Ponadto starożytna kultura Bliskiego Wschodu, w której powstawał ST, chętniej niż abstrakcją posługiwała się obrazami. Zamiast dyskursu, swoją myśl starała się wyrazić w opowieści i często używała języka symboli. Charakterystyczną cechą jej kompozycji literackich był paralelizm, polegający na dwukrotnym wypowiedzeniu myśli. Mógł on przybierać postać synonimiczną lub przeciwstawną. Choć współczesny czytelnik, napotykając w tekście paralelizmy, może odnieść wrażenie monotonności, autorom biblijnym nie chodziło o zwykłe powtórzenie treści. Chcieli natomiast ukazać różnorodność i wielowymiarowość ludzkiego doświadczenia. Między dwoma członami wypowiedzi pozostaje przestrzeń otwarta dla czytelnika, który jest zaproszony do osobistego „uzupełnienia” tekstu i odkrycia jego znaczenia dla własnego życia. Dlatego podczas lektury ST ważne jest zauważanie podobieństw i różnic w następujących po sobie stwierdzeniach, jak i w dłuższych fragmentach. W ST można znaleźć zestawione obok siebie opowiadania, które poruszają podobny problem, ale omawiają go z innej perspektywy. Zwracając uwagę na różne aspekty wydarzenia, w jakimś sensie korygują i uzupełniają się nawzajem. Dla pełnego zrozumienia przesłania danego fragmentu, czytelnik nie może więc ograniczyć się tylko do lektury jednego z opowiadań, z pominięciem tekstu, który go poprzedza lub po nim następuje.

Wielość i rozmaitość ksiąg ST wiąże się z bogactwem zawartych w nich treści. Po osiedleniu się Izraelitów w Kanaanie życie toczyło się w oddalonych od siebie, nie tylko przestrzennie, plemionach. O tych samych doświadczeniach i wydarzeniach mówiono w sposób zróżnicowany. Te same tradycje były pielęgnowane przez różne instytucje lub środowiska, które z racji swej odmienności wyrażały je inaczej. Trudno oczekiwać, aby kapłani interpretowali tradycje tak samo jak prorocy albo by pisarze z otoczenia króla czynili to w identyczny sposób jak kapłani. Odmienność funkcji, a także różnica interesów powodowała, że w zróżnicowany sposób interpretowano poszczególne wydarzenia, wskutek czego rodziły się i rozwijały różne teologie. Posiadały one jednak wspólne tematy, jak np. wybranie, przymierze, sprawiedliwość, wierność i miłosierdzie Boga, bojaźń Boża.

Autorzy, którzy dokonali końcowej redakcji poszczególnych ksiąg ST, nie starali się ujednolicić różnych przekazów. Nawet przepisy wyraźnie ze sobą sprzeczne lub dawno zarzucone były bowiem dla nich ważnym słowem Boga, ponieważ stanowiły świadectwo Jego obecności w historii narodu wybranego.

Kilka rad
Czytanie ST może przysparzać trudności zarówno natury językowej, jak i moralnej. Rażą opowiadania o podejmowanych wojnach i rzeziach dokonywanych w imię i z polecenia Boga (np. Joz 2,8-21+), razi prawo odwetu (Wj 21,23n). Trudno czasami zrozumieć zasady, według których poszczególne epizody połączono w większe fragmenty, albo odkryć sens pojawiających się powtórzeń. Ponadto ST zawiera sporo ideologii politycznej. Na przykład w działaniach króla Ezechiasza widoczna jest ideologia, służąca utworzeniu jednego potężnego państwa łączącego podzielone plemiona, a nauczanie niektórych proroków przesycone jest nacjonalizmem. Warto jednak pamiętać, że ST nie stanowi pełni objawienia. Znajdują się w nim rozstrzygnięcia i zasady jeszcze niedoskonałe i przemijające; liczne przepisy i zwyczaje utraciły już obowiązującą moc. ST ukazuje, w jaki sposób Bóg dostosowuje się do człowieka, także do jego słabości, aby stopniowo prowadzić go do pełni objawienia. Jezus Chrystus nauczał, że niektóre przepisy obowiązujące w ST zostały dane Izraelitom ze względu na zatwardziałość ich serca (Mt 19,8). Księgi te należy więc czytać w perspektywie ich dopełnienia, którym jest osoba i dzieło Jezusa Chrystusa. To dopiero po Jego Śmierci i Zmartwychwstaniu, podczas modlitwy uwielbienia przy łamaniu chleba, uczniom otwierają się oczy, aby mogli poznać Chrystusa i zrozumieć słowa przekazane przez proroków (Łk 24,25-32).

Nie należy jednak sądzić, że ST jest księgą przeszłości. Zawiera on słowo Boga do ludzi, dlatego chrześcijanie nieustannie odnoszą się do jego treści. Warto w historii narodu izraelskiego dostrzec swoje własne zwycięstwa i upadki, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym. Podobnie jak w czasach ST, tak i obecnie w zawiłych ludzkich dziejach można dostrzec Boże wezwanie do przemiany i nawrócenia, a także do wiary w Jego obecność, wierność, miłosierdzie i sprawiedliwość. Dzięki ST można lepiej zrozumieć własny trud wiary, łatwiej przyjąć obecność Boga w swoim życiu i zrozumieć, że wychodzi On naprzeciw ludzkiej słabości i pozostaje wierny pomimo niewierności człowieka.

W ST znajduje się wiele cennych przemyśleń dotyczących świata i człowieka, których nie zawiera NT. Wiele idei, które w NT są przyjmowane za oczywiste, zostało rozwiniętych w objawieniu i refleksjach starotestamentowych proroków i mędrców. Warto więc pamiętać, że NT musi być czytany w świetle ksiąg Starego Przymierza, gdyż bez niego nie można go należycie przyjąć i zrozumieć.

Pięcioksiąg Mojżesza

Pierwszych pięć ksiąg Pisma Świętego: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb i Księga Powtórzonego Prawa to tzw. Pięcioksiąg (z greckiego: Pentateuch). Księgi te różnią się tematyką i stylem, ale uważane są za całość, ponieważ są zbiorem tekstów, które definiują lud Izraela jako naród wybrany przez Boga i określają podstawowe normy jego życia. Stąd pochodzi inna nazwa tego zbioru, a mianowicie Prawo (hebr. Tora). Pięcioksiąg związany jest ściśle z postacią Mojżesza, ukazanego w nim jako największego z proroków, będącego w szczególnej relacji z Bogiem (Pwt 34,10-12). Wszystkie podstawowe zwyczaje, normy religijne i społeczne określające życie Izraela zostają w Pięcioksięgu związane z objawieniem, które miało miejsce w czasach Mojżesza, kiedy Izrael ukonstytuował się jako naród wyzwolony przez Boga z niewoli egipskiej i ustanowiony Jego szczególną własnością (Wj 19,5n). Znaczenie tego objawienia było tak wielkie, że Pięcioksiąg nazywany jest też Prawem Mojżeszowym. Przez wiele wieków autorstwo całego Pięcioksięgu przypisywano Mojżeszowi, ewentualnie dopuszczając, że ktoś inny mógł napisać fragmenty mówiące o jego śmierci. W samym Pięcioksięgu nigdzie nie pojawia się jednak taka sugestia, a czasami jego autorzy nawet wyraźnie zaznaczają, że w ich czasach niektóre rzeczy wyglądają inaczej, niż było to za życia Mojżesza (np. Rdz 12,6; 22,14; Pwt 3,11).

Etapy formowania się Pięcioksięgu

Opowiadania składające się na treść Pięcioksięgu pochodzą z bardzo bogatego skarbca tradycji ustnych poszczególnych plemion Izraela, które potem, w różnych momentach historycznych, były spisywane w formie mniej lub bardziej obszernych dokumentów. Następnie podlegały wieloetapowej redakcji, która aktualizowała je w odpowiedzi na zmieniającą się sytuację społeczną, religijną i polityczną. Szacunek dla tradycji już spisanych sprawiał jednak, że nowe teksty raczej nie zastępowały starych, lecz dołączane były do nich jako ich uaktualnienie i uzupełnienie. Pięcioksiąg zawiera więc w sobie teksty archaiczne i teksty o wiele od nich młodsze. Znajduje się w nim wiele powtórzeń (np. Rdz 12,10-20; 20,1-18 i 26,1-11). Niektóre prawa powtarzają się, a zarazem różnią się od siebie, ponieważ poruszają ten sam problem w perspektywie odmiennych realiów życia społecznego (np. Wj 22,24; Kpł 25,35n i Pwt 23,20n). Poszczególne teksty posiadają odmienną formę użytego w nich języka hebrajskiego. Jedne są pod względem językowym proste i ubogie, drugie bardziej rozwinięte i różnorodne.

Wiara ludu Izraela, odwołująca się do szczególnej relacji, jaka zawiązała się między Bogiem a Izraelem w czasach patriarchów i Mojżesza, była ciągle żywa, rozwijała się i twórczo odpowiadała na wciąż nowe pytania i potrzeby. Szczególną rolę w jej rozwoju odgrywali prorocy, ale także liturgia, instytucje monarchii, a potem doświadczenia niewoli i powrotu z wygnania do ziemi ofiarowanej przez Boga. Swoją dzisiejszą formę Pięcioksiąg osiągnął prawdopodobnie w drugiej połowie V w. przed Chr., w czasach kapłana Ezdrasza.

Treść Pięcioksięgu

Chociaż Pięcioksiąg nazywany jest Prawem, posiada on przede wszystkim formę narracji. Księga Rodzaju opowiada m.in. o prehistorii narodu wybranego. Rozpoczyna się opowiadaniem o stworzeniu świata, a kończy wydarzeniami związanymi z osiedleniem się w Egipcie ojca narodu, Jakuba (Izraela), oraz jego synów. W ten sposób zostają wyjaśnione relacje Izraela z innymi narodami oraz jedność i różnorodność jego plemion, które pochodzą od dwunastu synów Jakuba. Tłumaczy się również, w jaki sposób dzieje ludów, które w późniejszych wiekach będą zamieszkiwać ziemie Izraela, łączą się z Mojżeszem i jego ucieczką z Egiptu.

Księga Wyjścia poświęcona jest wyzwoleniu Izraelitów z niewoli egipskiej oraz Bożemu objawieniu na górze Synaj. Bóg ukazany jest w niej jako prawdziwy król Izraela, który odnosi zwycięstwo nad królem Egiptu i powołuje naród Izraela na lud święty i królestwo kapłanów. Ostatnie rozdziały Księgi Wyjścia ukazują liturgię świątyni jako dopełnienie dzieła stworzenia, opisanego na początku Księgi Rodzaju. Bóg mieszka pośród ludu, który został przez Niego wyzwolony z niewolniczej służby na rzecz faraona, aby teraz mógł z radością poświęcić się Jego służbie.

Księga Kapłańska przerywa na chwilę tok narracji, aby rozwinąć temat powołania Izraela do godności ludu świętego. Instytucje świątyni jerozolimskiej i normy dotyczące rytualnej czystości wpisane zostają w historię Izraela prowadzonego przez Mojżesza. Bóg przemawia teraz z Namiotu Spotkania (Kpł 1,1), a po wyświęceniu Aarona na urząd najwyższego kapłana staje się on wraz z Mojżeszem pośrednikiem słów Pana skierowanych do narodu (Kpł 11,1).

Księga Liczb podejmuje opis wędrówki Izraelitów przez pustynię. Izrael ukazany zostaje jako Boże wojsko, którego sukces zależy tylko i wyłącznie od wiary i zaufania Bogu. Pełniąc Jego wolę, Izrael jest zdolny do pokonania wszelkich wrogów, lecz brak wiary staje się zawsze źródłem upadku i niepowodzenia. W księdze ukazane zostają zasady podziału ziemi oraz podane genealogie i zestawienia rodów. Epizod poświęcony błogosławieństwom Balaama (Lb 22 – 24) przypomina, że nikt nie może oprzeć się woli Boga. Zawiera on także obietnicę mesjańską, do której m.in. odwołuje się ewangelista Mateusz (Lb 24,17-19; Mt 2,2).

Księga Powtórzonego Prawa w formie ostatniej mowy Mojżesza, wygłoszonej w dniu jego śmierci, podaje nowe wyjaśnienie Bożych praw i zachęca do wiernego ich przestrzegania.

Ogólne spojrzenie na Pięcioksiąg pozwala zauważyć, że zawiera on różne tradycje, nurty myślowe i teologiczne interpretacje dziejów. Jego złożoność i bogactwo można porównać do różnorodności chrześcijańskich duchowości, które na różny sposób ujmują jedną Ewangelię i postać Jezusa Chrystusa.

Dla Żydów Pięcioksiąg jest najważniejszą częścią Biblii i zarazem miarą autentyczności innych ksiąg świętych. Jezus Chrystus podkreślił wagę Pięcioksięgu przez odwoływanie się do zawartych w nim treści. Nie traktował go jednak jako zbioru sztywnych definicji i przepisów, ale dokonywał jego interpretacji, ukazując, w jaki sposób w Jego Życiu, Śmierci i Zmartwychwstaniu zbawcze zapowiedzi aktualizują się i osiągają swoją pełnię (J 5,46). Jezus podkreśla, że słowa Pięcioksięgu należy przyjmować jako skierowane do konkretnej ludzkiej wspólnoty, która naznaczona jest również słabością. Odwołując się do Bożej woli, Jezus koryguje nauczanie Mojżesza dotyczące rozwodu (Pwt 24,1) i poucza o nierozerwalności małżeństwa (Mt 19,1-12). Wyjaśnia, jak należy rozumieć wezwanie do święcenia dnia szabatu i na czym polega jego istota (np. Mt 12,10-12; Mk 2,27; J 5,18). Ukazuje niedoskonałość przepisów dotyczących rytualnej czystości i wskazuje na właściwy sens czystości wobec Boga (np. Mk 7,18-23). Jako nowy Mojżesz ustanawia nowe prawo dla wszystkich, którzy przez wiarę w Ewangelię stają się nowym ludem Bożym (np. Kazanie na Górze; Mt 5 – 7). Przez swoją Śmierć i Zmartwychwstanie zawiera z ludźmi nowe i ostateczne przymierze (np. Łk 22,20; J 6,53-58; 1Kor 11,25), stając się prawdziwym barankiem paschalnym, który został złożony w ofierze, aby zgładzić grzechy świata (J 1,29; 1Kor 5,7).

Znaczenie Pięcioksięgu

Pięcioksiąg zawiera tradycje Izraela kształtujące jego tożsamość społeczną i religijną. Opowiadania pełne szczegółów dotyczących miejsc, osób i wydarzeń są często okazją do wyrażenia pouczeń czy zachęt, a przede wszystkim przykazań. Opowiadanie o stworzeniu staje się np. pouczeniem o miejscu człowieka w świecie i wprowadzeniem do przykazania o uświęceniu dnia świętego, a opowiadanie o potopie wprowadza między innymi do przepisów na temat pokarmów.

Apostoł Paweł, wyjaśniając rolę Pięcioksięgu, pisał do chrześcijan: …Prawo stało się naszym opiekunem aż do czasu przyjścia Chrystusa, abyśmy mogli otrzymać usprawiedliwienie dzięki wierze. Kiedy zaś nadszedł czas wiary, nie jesteśmy już poddani opiekunowi (Ga 3,24n).

Dla chrześcijan pod pewnymi względami ważniejsze od Pięcioksięgu są nieraz teksty prorockie, zwłaszcza mesjańskie. Mimo to Pięcioksiąg zawsze pozostaje niezastąpionym świadkiem ważnych dzieł zbawczych, dokonanych przez Boga. Ponadczasową wartość zachowuje Dekalog, uznawany za podstawową normę nie tylko przez wyznawców religii monoteistycznych. Aktualne pozostają przykazania miłości Boga i bliźniego, które znalazły swoje miejsce na kartach Pięcioksięgu (Kpł 19,18; Pwt 6,5). Istotne są treści dotyczące człowieka stworzonego na obraz Boży, przekazane w początkach Księgi Rodzaju. Niezmienną wartość zachowało także wezwanie do świętości i powszechnego kapłaństwa, skierowane do wszystkich ludzi dobrej woli.

Bogactwo Pięcioksięgu przyczynia się do lepszego zrozumienia zbawczej misji Jezusa Chrystusa, przez którego Bóg udzielił ludziom pełni darów zbawczych.

Księgi historyczne w Starym Testamencie

Układ ksiąg Pisma Świętego wyróżniający po Pięcioksięgu (Rdz – Pwt) grupę ksiąg historycznych (Joz – 2Mch) oparty jest na greckim przekładzie ST, czyli na Septuagincie (LXX) oraz na łacińskiej Wulgacie. W tradycji żydowskiej księgi Jozuego, Sędziów, Pierwsza i Druga Księga Samuela oraz Pierwsza i Druga Księga Królewska rozpoczynają zbiór ksiąg prorockich. W ten sposób Żydzi podkreślają, że księgi te zajmują się ukazaniem relacji Izraela z Bogiem reprezentowanym przez proroków. Księgę Rut, księgi Kronik, oraz księgi Ezdrasza, Nehemiasza, Judyty i Estery Żydzi zaliczają do zbioru Pism, czyli do późniejszych refleksji nad tożsamością Izraela. Księgi Tobiasza, Judyty oraz Księgi Machabejskie są natomiast wyłącznie częścią chrześcijańskiego kanonu pism świętych; określa się je mianem ksiąg deuterokanonicznych czy wtórnokanonicznych.

Księgi historyczne opowiadają o bardzo długim okresie, obejmującym przynajmniej tysiąc lat historii Izraela. Księga Jozuego opowiada o zajęciu Kanaanu, które miało miejsce w XIII w. przed Chr., Pierwsza Księga Machabejska doprowadza natomiast dzieje Izraela do 134 r. przed Chr. (początek rządów Jana Hirkana).

Teologia historii

Chociaż księgi historyczne opisują wydarzenia z dziejów Izraela, ich celem nie jest przekazanie wiedzy historycznej. Dla autorów biblijnych historia Izraela jest miejscem spotkania człowieka z Bogiem. Starają się więc przedstawić, w jaki sposób Izrael, któremu Bóg objawił swoją wolę i przekazał Ziemię Obiecaną, w ciągu dziejów odpowiadał na Boże wezwanie. Wzloty i upadki narodu wybranego ukazywane są jako pouczenie, aby dzięki pamięci o przeszłości ludzie współcześni umieli ukierunkowywać swoje życie.

Poszczególne księgi historyczne posiadają swoje odrębne tematy, ale można również znaleźć wątki występujące niemal we wszystkich utworach. Uczą one, jak w ciągu dziejów realizują się obietnice, dane przez Boga patriarchom. Opowiadają o wydarzeniach, które stanowią starotestamentową kanwę historii zbawienia: zajęcie Ziemi Obiecanej, monarchia, rola proroków, wśród których szczególne miejsce przyznane zostaje Eliaszowi i Elizeuszowi, postacie królów reformatorów (Ezechiasz i Jozjasz), wygnanie babilońskie i odbudowa kraju po powrocie z przesiedlenia.

Głównym bohaterem historii jest człowiek, który w różnych sytuacjach społecznych i politycznych podejmuje swoje decyzje i aktywnie tworzy otaczającą go rzeczywistość. Autorzy biblijny starają się jednak dostrzec w tej historii działanie Boga, który na różne sposoby pomaga ludziom odróżniać dobro od zła, a poprzez zwycięstwa i klęski narodu wybranego daje do zrozumienia, że jedynie posłuszeństwo Jego woli zapewnia trwałe powodzenie. W historii Izraela wielkie znaczenie przypisane zostaje Dawidowi. Nie jest on przykładem doskonałości moralnej, ale wzorem wiary. Dzięki niej, pomimo swojej słabości i grzechów, potrafił przyjąć i wypełnić misję, którą Bóg mu powierzył dla dobra całego narodu. Bóg bowiem swojego zbawczego dzieła dokonuje zawsze przez ludzi, którzy z wiarą przyjmują Jego wezwanie. Życie Dawida jest kryterium oceny późniejszych przywódców, a obietnica, którą otrzymał od Boga, pozostaje stałym źródłem nadziei dla przyszłych pokoleń. Księgi historyczne stanowią niezwykłe osiągnięcie Izraela. Historia deuteronomiczna wyprzedza czasowo historiografię grecką. Tylko Izraelici stworzyli w starożytności dzieła, które są zarazem teologią historii.

Grupy ksiąg historycznych

W zbiorze ksiąg historycznych można zauważyć cztery grupy utworów: 1) Historia deuteronomiczna. Obejmuje księgi: Jozuego, Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela oraz Pierwszą i Drugą Księgę Królewską. Zaczynając od Jozuego (połowa XIII w. przed Chr.), doprowadza dzieje Izraela do króla judzkiego Jojakina (połowa VI w. przed Chr.). Nazwa „Historia deuteronomiczna” została wprowadzona przez współczesną biblistykę. Nawiązuje ona do faktu, że należące do tego bloku księgi wykazują duże podobieństwa do Księgi Powtórzonego Prawa (łac. Deuteronomium). Odnosi się to zarówno do ich słownictwa i stylu, jak i do sposobu prowadzenia narracji oraz interpretacji wydarzeń. Kluczem interpretacyjnym jest tu prawda o wybraniu Izraela przez Boga, o Jego miłości i wierności. Fakty i sytuacje ocenia się przede wszystkim w perspektywie wierności zobowiązaniom wynikającym z przymierza zawartego z Bogiem. Wierność ludu owocuje pomyślnością, a niewierność staje się przyczyną różnych nieszczęść.

Księgi tworzące historię deuteronomiczną nie powstały w jednym czasie. Pierwsza redakcja historii mogła mieć miejsce za czasów króla Jozjasza i jego religijnej reformy (622 r. przed Chr.). Głównymi postulatami reformy Jozjasza było ustanowienie jednego miejsca kultu (Jerozolima), odnowienie wierności przymierzu Izraela z Bogiem i jedność narodu. Wtedy właśnie mógł powstać pierwszy zarys historii, doprowadzający dzieje Izraela do czasów Jozjasza. Z monarchią wiązano jeszcze wtedy spore nadzieje. Historia jednak potoczyła się bardzo dramatycznie, co znalazło bolesny finał w utracie niepodległości przez Królestwo Południowe (Judę) w 586 r. przed Chr. Elita duchowa Judejczyków znalazła się na wygnaniu w Babilonii. Pierwsza wersja dzieła historycznego została wtedy uzupełniona o nowe fakty oraz przeredagowana, aby odpowiedzieć wygnańcom na pytania dotyczące znaczenia przymierza z Bogiem w ich nowej sytuacji. Historia deuteronomiczna odpowiada więc na pytania o to, czy Bóg poniósł klęskę wraz ze swoim ludem, czy przestał być wierny, czy w ogóle naród wybrany ma jakąś przyszłość? Jej odpowiedź jest jednoznaczna. Bóg jest cały czas wierny przymierzu i swoim obietnicom. Upadek Izraela i jego niewola są natomiast skutkiem niewierności narodu. Szansę na zmianę sytuacji może dać wewnętrzna przemiana oraz wierność Bogu i Jego słowu. Odpowiedzialnością za katastrofę narodu historia deuteronomiczna obarcza przede wszystkim królów i innych przywódców, ale nie szczędzi również krytyk całemu ludowi. Poszczególnych władców ocenia też w zależności od tego, czy oddają właściwą cześć Bogu. Podobne tematy podejmowali ówcześni prorocy, ale autorzy historii deuteronomicznej dysponowali bogatym materiałem historycznym, przy pomocy którego mogli poglądowo i jasno wyłożyć swoje tezy.

2) Dzieło kronikarskie. Tworzą je Pierwsza i Druga Księga Kronik oraz księgi Ezdrasza i Nehemiasza. Zakres czasowy tych utworów jest jeszcze szerszy, gdyż opowiadają dzieje od początku ludzkości (od Adama), kończąc je na V w. przed Chr. Dzieło kronikarskie powstało znacznie później niż historia deuteronomiczna, tj. w epoce rozwiniętego judaizmu. Kronikarz (tak zwykło się nazywać autora 1-2Krn; Ezd; Ne) przejmuje wiele materiału z poprzedniego dzieła (szczególnie z 1-2Sm i 1-2Krl), czasem nawet powtarza go dosłownie. Różny kontekst historyczny oraz większy dystans czasowy sprawiają jednak, że ta sama lub lekko zmieniona opowieść nabiera nieco odmiennego znaczenia. Ponadto kronikarz korzysta także z innych źródeł, których nie uwzględnili poprzedni autorzy. Niektóre wydarzenia pomija (np. całe dzieje Królestwa Północnego), czasem też puszcza wodze fantazji, wyolbrzymiając np. dane liczbowe.

Kronikarz pisze u schyłku epoki perskiej, kiedy można już było sporządzić swoisty bilans odbudowy Jerozolimy i Judei: co udało się zrobić i na co należy jeszcze zwrócić uwagę, a przede wszystkim jak ożywić wiarę Izraela. Autor sięga do dawnych tradycji, aby znaleźć w nich uzasadnienie dla sakralnych instytucji swojego czasu. Świątynia i rozbudowana liturgia zostają odniesione do Dawida, który wszystko przygotował pod budowę pierwszej świątyni i wydał szczegółowe rozporządzenia dotyczące praktykowanego w niej kultu. Rola Dawida w odniesieniu do kultu jest porównywalna ze znaczeniem, jakie dla życia społecznego miał Mojżesz, który przekazał Izraelitom Boże Prawo. Postać króla została mocno wyidealizowana, przez co autor zachęca do pielęgnowania wiary w spełnienie obietnic danych Dawidowi i jego dynastii. Choć od dawna nie była ona już u władzy, nadzieje z nią związane mógł spełnić oczekiwany Pomazaniec (zob. Słownik). Dla tego autora Izrael jest wspólnotą skupioną wokół świątyni i kultu, pielęgnującą dawne tradycje, słuchającą głosu dawnych proroków (niektórzy z nich występują tylko tutaj, np. Jehu – 2Krn 19,2nn; Oded – 2Krn 28,9nn) oraz znających dobrze Prawo kapłanów, jak np. Ezdrasz.

3) Opowiadania dydaktyczne. Są to cztery niezależne księgi: Tobiasza, Judyty, Estery oraz Rut. Powstały one raczej późno. Septuaginta i większość współczesnych przekładów chrześcijańskich Księgę Rut umieszcza zaraz po Księdze Sędziów, ze względu na jej chronologię, ale nie należy ona do bloku historii deuteronomistycznej. Te cztery księgi łączy zbliżona forma literacka, którą można nazwać „historią budującą”. Księgi Tobiasza i Rut podejmują i zgłębiają tradycyjne tematy z myślą o potrzebach współczesnych adresatów. Natomiast księgi Judyty i Estery wychodzą naprzeciwko zagrożeniu, jakie dla Żydów płynęło z konfrontacji judaizmu z pogańską kulturą czasów hasmonejskich (II-I w. przed Chr.). W przeciwieństwie do historii deuteronomicznej i dzieła kronikarskiego, które opowiadają historię całego narodu, te cztery księgi poświęcone są dziejom pojedynczych osób i rodzin. Przechodzą one różne próby, które zostają przezwyciężane dzięki wytrwałości, odważnemu podejmowaniu działania zgodnego z wolą Bożą oraz dążeniu do sprawiedliwości. Boże wsparcie jest w ich życiu bardzo dyskretne, ale to dzięki niemu nieszczęście przemienia się w radość. Szczególną rolę pełnią w tych opowiadaniach modlitwy i mowy bohaterów, przez które autor kieruje swoje pouczenie do współczesnych mu ludzi.

Księgi Rut i Estery łączone są przez Żydów, razem z Pieśnią nad pieśniami, Księgą Koheleta oraz Księgą Lamentacji w zbiór Pięciu zwojów. Żydzi nie włączają natomiast do swojej Biblii ksiąg Tobiasza i Judyty, a także fragmentów Księgi Estery. Dlatego teksty te przez wiele wieków znane były jedynie w wersji greckiej, zachowanej w Septuagincie. Fragmenty hebrajskiego oryginału znaleziono dopiero podczas prowadzonych współcześnie badań archeologicznych.

4) Pierwsza i Druga Księga Machabejska. Opowiadają o walce Judejczyków o wolność narodową i religijną w II w. przed Chr. przeciwko syryjskiej dynastii Seleucydów. Ten wątek łączy je z księgami Judyty i Estery. Teksty te wyraźnie podkreślają, że prawdziwym problemem, z którym lud Boży musi się zmierzyć, nie jest walka o przetrwanie fizyczne ani o polityczny czy kulturalny tryumf nad różnymi wrogami, ale pokusa rezygnacji ze swojej tożsamości i przyjęcia pogańskich zwyczajów. Wydaje się bowiem, że ludzie odstępujący od Bożego prawa cieszą się pomyślnością, której Żydzi przestrzegający przykazań mogą im tylko pozazdrościć. Księgi Machabejskie przeciwstawiają tej pokusie wiarę w życie wieczne i w Bożą sprawiedliwość, które w całej pełni objawią się w czasie miłosierdzia (2Mch 7,29). Wyrażają również przekonanie o tym, że wszelkie potęgi budowane na prawach przeciwnych Bogu ostatecznie obracają się w ruinę.

Księgi Machabejskie znajdują się tylko w Biblii chrześcijańskiej. Obie zostały przekazane w języku greckim, choć możliwe, że Pierwsza Księga Machabejska była pierwotnie zredagowana w języku hebrajskim.

Księgi mądrościowe w Starym Testamencie

Zbiór biblijnych ksiąg mądrościowych obejmuje księgi: Hioba, Psalmów, Przysłów, Koheleta, Pieśni nad pieśniami, Mądrości i Mądrości Syracydesa. W tradycyjnym chrześcijańskim układzie ksiąg biblijnych są one umieszczone pomiędzy grupą ksiąg historycznych (Joz – 2Mch) a księgami prorockimi (Iz – Ml). Do tego samego nurtu mądrościowego należą również księgi Tobiasza i Barucha, a ponadto jest on obecny na różny sposób w wielu innych pismach ST. W tradycji żydowskiej grupa ksiąg mądrościowych znajduje się po księgach prorockich w ramach zbioru Pism. Żydzi nie uznają jednak za część Pisma Świętego napisanej po grecku Księgi Mądrości, a także Mądrości Syracydesa, która aż do odkryć archeologicznych dokonanych w XX w. znana była wyłącznie w przekładzie na język grecki.

W przeciwieństwie do pozostałych pism ST, które poświęcone są przede wszystkim szczególnemu powołaniu narodu wybranego oraz wydarzeniom tworzącym historię zbawienia, księgi mądrościowe zajmują się refleksją nad światem. Ich przesłanie ma więc z założenia charakter ponadczasowy. Działanie pojedynczego człowieka, a także przemiany i rozwój, który można zaobserwować w ciągu dziejów, nie zmieniają bowiem natury człowieka i sensu otaczającej go rzeczywistości (Koh 1,4-11; 3,22). Wiara Izraela, że świat został stworzony przez Boga i powierzony człowiekowi, aby cieszył się nim i przez swoją pracę strzegł go, aktywnie włączając się w dzieło stwórcze (Rdz 1 – 2), pozwala biblijnym myślicielom dostrzegać w prawach rządzących światem działanie Boga. Poznawanie i zgłębianie tych praw zostaje uznane za najwyższą chwałę człowieka (Prz 25,2). Dlatego wypowiedzi oparte o ludzkie doświadczenie są określane w księgach mądrościowych tymi samymi terminami, którymi w innych pismach ST oznacza się wypowiedzi prorockie (np. Prz 30,1; 31,1) oraz pouczenie przekazane przez Mojżesza (np. Prz 3,1; 4,2; 6,20; 31,26).

Uniwersalna wartość mądrości

Księgi mądrościowe ukazują trud zgłębiania mądrości i postępowania zgodnie z jej wymaganiami jako drogę prowadzącą do szczęścia i pomyślności. Biblijny mędrzec swoją godnością jest równy królom, bo żyjąc według wymagań mądrości, cieszy się pełną wolnością i staje się dla siebie i innych budowniczym sprawiedliwości. Uosobieniem człowieka, który osiągnął pełnię mądrości, jest w tradycji biblijnej król Salomon i jemu symbolicznie przypisana zostaje część ksiąg mądrościowych (Prz, Koh, Pnp, Mdr). Księga Mądrości podkreśla jednak, że Salomon niczym nie różni się od innych ludzi (Mdr 7,1-6) i dlatego każdy człowiek może, tak jak on, kroczyć drogą mądrości. Przypisanie ksiąg mądrościowych Salomonowi ma także na celu zaznaczenie, że mądrość Izraela zasadniczo nie różni się od mądrości innych ludów. Urząd królewski reprezentuje bowiem te rzeczywistości, które są wspólne dla Izraela i innych narodów (1Sm 8,5). Księgi mądrościowe obficie cytują więc tradycje Egiptu, Mezopotamii, Kanaanu, Syrii. Co więcej, czasami wyraźnie o tym informują, na przykład wtedy, gdy przekazują pouczenia pogańskich myślicieli Agura (Prz 30,1-14) czy Lemuela (Prz 31,1-9) albo modlitwy Kananejczyków Hemana i Etana (Ps 88; 89; por. 1Krl 5,11). Jedna z ksiąg mądrościowych poświęcona jest nawet w całości sprawiedliwemu Hiobowi, który nie jest Izraelitą, ale mieszkańcem krainy Uz (Hi 1,1). Biblijni myśliciele czerpią ze wszystkich dostępnych im źródeł poznania, przetwarzając jednak i redagując myśl pogańską zgodnie ze swoją wiarą. Mądrość Izraela jest w efekcie pod wieloma względami podobna do mądrości innych narodów i dzięki temu jest też dla nich dostępna. Opis wizyty królowej Saby u Salomona (1Krl 10,1-13) przekazuje jednak przekonanie myślicieli Izraela, że mądrość wszystkich narodów odnajduje swoją pełnię, kiedy zostaje oczyszczona w spotkaniu z wiarą Izraela.

Biblijne rozumienie mądrości

Dla biblijnych mędrców świat w swojej złożoności i różnorodności jest harmonijną całością objawiającą mądrość, według której został on stworzony. Mądrość przedstawiona zostaje jako pierwsze dzieło Boga i kryterium rządzące całym stworzeniem (Prz 8,22-31). Człowiek nie tworzy więc mądrości, ale odnajduje ją w otaczającym go świecie. Występujące w księgach mądrościowych zbiory tradycyjnych przysłów podkreślają odwieczność mądrości i jej powszechną obecność wśród ludzi (Mdr 6,14). Znaczące jest również to, że przysłowia biblijne dotyczą wszystkich wymiarów życia człowieka, czasami spraw najbardziej oczywistych. Mądrość, do której zdobycia zachęca Pismo Święte, nie polega bowiem na erudycji ani na znajomości tego, co niezwykłe czy tajemne, ale na umiejętności kierowania swoim własnym życiem. Biblijny mędrzec to człowiek, który umie odróżnić dobro od zła i postępuje sprawiedliwie, ciesząc się swoim zwykłym, codziennym życiem.

Dążenie do tak rozumianej mądrości jest według ksiąg mądrościowych pierwszym owocem prawdziwej pobożności. U podstaw mądrości znajduje się bowiem bojaźń Boża polegająca na wierze, szacunku i zaufaniu do Boga, który jest wierny, miłosierny i sprawiedliwy. Tak rozumiana bojaźń Boża wyraża się również w tym, że człowiek jest świadomy własnej nieumiejętności postępowania zgodnego z wolą Boga, wyrażoną również w prawach rządzących stworzonym przez Niego światem. Dlatego człowiek bojący się Pana wciąż na nowo podejmuje wysiłek poszukiwania właściwych dróg i dochowania wierności Bogu. Prawdziwi mędrcy mają świadomość, że ich wiedza jest ograniczona (Prz 30,1-4; Koh 7,23). Mędrzec, który zadowala się zdobytą wiedzą, okazuje się największym głupcem (np. Prz 3,7; 26,12), a człowiek niedoświadczony – mędrcem, już w chwili, gdy z pokorą podejmuje poszukiwanie mądrości (1Krl 3,6-12). Mądre słowa muszą być bowiem adekwatne do każdej sytuacji. Wypowiedziane w niewłaściwym czasie i miejscu będą bezowocne (Prz 26,7), nawet niebezpieczne (Prz 26,9), a ich nadmiar prowadzi do przesytu (Prz 25,16).

Zarówno w swojej treści, jak i w podawanych motywacjach, wskazania autorów ksiąg mądrościowych nie wnoszą nic ponad to, co zawiera Prawo Mojżeszowe. Biblijni mędrcy podkreślają jednak te aspekty postępowania, które owocują radością życia i pokojowymi relacjami międzyludzkimi. Proponują ideały umiarkowania, pracowitości, sprawiedliwości i porządku. Pieśń nad pieśniami celebruje też ludzką miłość, która przedstawiona zostaje jako płomienie Pana i siła, która przezwycięża śmierć (Pnp 8,6n). Heroizm i niezwykłe czyny zarezerwowane są jedynie dla nielicznych, wybitnych postaci (Syr 44 – 49).

Dominującą cechą wskazań mędrców biblijnych jest przekonanie, że Bóg zawarł w samej naturze świata i życia społecznego zasadę sprawiedliwej odpłaty. Ten, kto czyni dobro, otrzyma w nagrodę jego owoce, a ten, kto dopuszcza się zła, zostanie za nie ukarany. Zasada sprawiedliwej odpłaty nie oznacza jednak pewności nagrody i kary w doczesnym życiu. Jest ona przede wszystkim postulatem moralnym, według którego człowiek powinien ukierunkowywać swoje postępowanie. Krytyce naiwnego traktowania tej zasady poświęcone są szczególnie księgi Koheleta i Hioba. Zwłaszcza wobec rzeczywistości śmierci człowiek powinien dostrzegać złudność nadziei na bogactwo, mądrość, sławę czy potomstwo. Śmierć i niesprawiedliwość obecna w świecie ukazują też niewystarczalność wszelkich rozumowych prób wyjaśnienia rzeczywistości. W Księdze Hioba kolejno przedstawione zostają tradycyjne teologiczne teorie tłumaczące porządek świata i wykazana zostaje ich niedostateczność. Szczytem mądrości okazuje się ta sama postawa bojaźni Bożej, która stanowi początek mądrości, a która polega na uznaniu swojej niezdolności do przeniknięcia zamysłu Boga oraz na wierze, że Bóg stworzył wszystko mądrze i sprawiedliwie (Hi 28,28; 42,1-6). Wielkość Boga wyraża się także w tym, że rzeczywistość świata wciąż zaskakuje i zadziwia człowieka (Prz 25,2).

Mądrość jest dostępna każdemu człowiekowi, ale nikomu nie zostaje ona narzucona. Jej osiągnięcie wymaga świadomej decyzji i wysiłku kroczenia jej drogą (Mdr 6,12-21). Mądrość jest zarazem darem, który człowiek otrzymuje i o który powinien prosić (Mdr 8,21). Biblijny mędrzec przeżywa całe swoje życie jako poszukiwanie sensu. Przedstawia on Bogu swoje poczucie zagrożenia, cierpienie i zagubienie, swój strach przed śmiercią. Księga Psalmów zbiera modlitwy wypowiadane przez człowieka, który określa siebie jako nędzarza i sierotę (Ps 10,14), i który oczekuje pomocy od Boga. Ma on przy tym świadomość, że nie tylko różni zewnętrzni nieprzyjaciele, ale przede wszystkim jego własny grzech i zagubienie (np. Ps 39,9; 51,11-14) niszczą mu życie i odbierają radość. Mimo to człowiek, który wkracza na drogę mądrości i medytuje Boże prawo, już teraz może czuć się szczęśliwy. Wołaniu o pomoc towarzyszą w Księdze Psalmów hymny wychwalające Boga, które stopniowo stają się coraz liczniejsze. Układ modlitw zebranych w Księdze Psalmów ukazuje, że rozważanie wielkich dzieł Boga stopniowo rozjaśnia ciemności historii i przeradza się w pieśń nową (Ps 33,1-3; 40,4; 96,1; 98,1; 144,9; 149,1), w oczekiwaniu na pełne odkupienie i proklamację Bożej chwały.

Księgi prorockie w Starym Testamencie

Księgi napisane przez proroków stanowią zbiór umieszczony na samym końcu ST, po księgach mądrościowych. Taki układ ksiąg Pisma Świętego oparty jest na greckim przekładzie ST, czyli na Septuagincie (LXX). Proponowana przez nią kolejność ksiąg, nieco tylko skorygowana przez łacińską Wulgatę, jest do dzisiaj stosowana w większości chrześcijańskich wydań Pisma Świętego. W tradycji żydowskiej grupa ksiąg prorockich znajduje się bezpośrednio po Pięcioksięgu. Do tej grupy Żydzi zaliczają także sześć ksiąg nazywanych przez nas historycznymi (Joz, Sdz, 1-2Sm, 1-2Krl), natomiast ksiąg Daniela i Lamentacji nie uznają za prorockie. Żydowski układ ksiąg odpowiada idei proroctwa obecnej w samym Piśmie Świętym. Według niej prorocy to ludzie, którzy w świetle Bożego objawienia interpretują dokonujące się wokół nich wydarzenia i wskazują ludowi Bożemu drogę postępowania. Układ Septuaginty odpowiada natomiast bardziej rozumieniu misji proroka jako tego, który zapowiada przyszłe wydarzenia. Księgi prorockie kończą ST jako bezpośrednie przygotowanie do NT, który wypełnia zapowiedzi proroków (Dz 3,24; 7,52; Hbr 1,1n).

Prorocy w Izraelu

Księgi prorockie stanowią tylko pewien wycinek starotestamentowej działalności prorockiej. Tytuł proroka odnoszony jest bowiem w ST przede wszystkim do Mojżesza, któremu Bóg bardziej niż komukolwiek innemu dał poznać siebie i przez którego prowadził swój lud z niewoli ku Ziemi Obiecanej (Pwt 34,10-12). Późniejsi prorocy kontynuują misję Mojżesza, wsłuchując się w słowo Boga i prowadząc lud według Bożych wskazań.

Ruch prorocki nie był czymś spotykanym wyłącznie w Izraelu. Najstarsi prorocy Izraela pod wieloma względami przypominają proroków pogańskich, o których wiele informacji znajdujemy także w Piśmie Świętym. Określa się ich zresztą tymi samymi nazwami. Prorocy ci związani byli z sanktuariami lub z dworem władców. Udzielali odpowiedzi na zadawane im pytania, zajmowali się działalnością medyczną, czasami pełnili funkcje kapłańskie albo rolę oficjalnych doradców królewskich. W imieniu króla lub poszczególnych osób zanosili modlitwy do Boga. Oprócz proroków działających indywidualnie Pismo Święte wspomina też grupy czy szkoły prorockie. Bycie prorokiem związane było z konkretnym statusem społecznym, a działalność prorocka była też zazwyczaj dla proroków źródłem ich utrzymania. Księgi prorockie przekazują nam wypowiedzi proroków, których autorytet został powszechnie uznany i potwierdzony przez wspólnotę Izraela. Często następowało to jednak dopiero wiele lat po ich śmierci. Na kartach Pisma Świętego wielokrotnie czytamy o problemie rozpoznania prawdziwości natchnienia prorockiego. Prorokom, których wypowiedzi przekazuje Pismo Święte, zawsze bowiem towarzyszyła działalność innych proroków, którzy zaprzeczali ich przesłaniu (np. 1Krl 22,8n; Jr 23; 28; Ez 13). Prorok Amos przeciwstawia wręcz swoje powołanie temu, co jego współcześni uważali za działalność prorocką, i twierdzi, że nie jest prorokiem (Am 7,14). Autentycznych proroków, których wypowiedzi i pisma przekazane zostały w Piśmie Świętym, charakteryzuje świadomość powołania przez Boga do pełnienia tej misji. Opisy powołania, a także osobiste zwierzenia proroków (np. Jr 20,7-9), podkreślają przy tym, że Boże słowo przyjmowane jest przez proroka jako wezwanie do trudnego zadania, wymagającego od niego porzucenia dotychczasowego sposobu życia i myślenia. Prorok zdradza swoją misję, kiedy ulega pokusie posługiwania się swoim powołaniem do osiągnięcia własnych celów. Księga Jonasza plastycznie opisuje trud misji proroka i pokusę ucieczki od tej odpowiedzialności.

Okresy powstawania ksiąg prorockich

Okres przed wygnaniem babilońskim (VIII w. – 586 r. przed Chr.). Pismo Święte zachowuje z tego okresu wypowiedzi proroków Amosa i Ozeasza, którzy działali w Królestwie Północnym (Izrael), oraz proroków Izajasza, Micheasza, Nachuma, Habakuka, Sofoniasza i Jeremiasza, którzy działali w Królestwie Południowym (Juda); ponadto słowa Ezechiela, który obserwuje i komentuje ostanie lata niepodległości królestwa Judy z Babilonii, do której został uprowadzony w 597 r. przed Chr. Przesłanie tych proroków opiera się na ich przekonaniu, że Izraelici, którzy od Boga otrzymali ziemię, wolność i przykazania, wezwani są do odpowiedzi na te dary, czyli do pełnego zawierzenia Bogu i przyjęcia Jego woli. Prorocy poddają ostrej krytyce postawy przeczące zasadom solidarności całego ludu: nadmierne rozwarstwienie majątkowe, wyzysk ubogich, niesprawiedliwość i przemoc. Piętnują także postawy religijne oddzielające sferę kultu od moralności i zachowań społecznych. Bóg jest dla tych proroków wyzwolicielem i obrońcą Izraela, ale jednocześnie jest On sędzią, który nie toleruje niesprawiedliwości.

Prorocy tego okresu występują przeciwko kultom pogańskim i z mocą podkreślają, że uciekanie się do jakichkolwiek potęg duchowych czy ziemskich zamiast do Boga jest bałwochwalstwem i zdradą przymierza. Zamknięcie na głos Boga samo w sobie jest już karą, a trwanie w nim prowadzi do zupełnej ruiny (Iz 30,8-14). Tradycyjnemu przekonaniu, o tym, że Bóg zawsze zapewni swojemu ludowi zbawienie, prorocy przeciwstawiają zapowiedź utraty wszelkich dóbr posiadanych przez Izrael. Podczas gdy Izraelici oczekiwali nadejścia Dnia Pana, który miał być dniem ostatecznego zbawienia i tryumfu Izraela, prorocy głoszą, że będzie to dzień odpłaty (Iz 34,8), zagłady (Jr 17,16), klęski (Jr 46,12) i kary (Am 5,18-20; Mi 7,4). Wobec tego wzywają naród do nawrócenia. Prorocy doświadczyli w swoim życiu mocy Bożego słowa, która pozwoliła im przezwyciężyć trudności i zwątpienia, i są przekonani, że to doświadczenie jest dostępne dla każdego, kto otworzy się na Bożą wolę (Jr 31,31-34). Jeremiasz i Ezechiel nie mają jednak wątpliwości, że grzech narodu wybranego jest zbyt głęboko zakorzeniony, aby mógł zostać przezwyciężony bez doświadczenia radykalnej klęski (np. Jr 6,28-30; Ez 14,12-21; 22,18-22).

Okres wygnania do Babilonii (586-538 przed Chr.). Z tego czasu pochodzą liczne wypowiedzi proroka Ezechiela oraz druga część Księgi Izajasza (Iz 40 – 55), w której nieznany prorok, zwany umownie Deuteroizajaszem albo Drugim Izajaszem, rozwinął i uaktualnił przesłanie proroka z VIII w. przed Chr. Wśród tych, którzy pozostali w Judzie, działał prorok Abdiasz. Prawdopodobnie niedługo po upadku Jerozolimy powstała Księga Lamentacji, która zasadniczo nie należy do ksiąg prorockich, ale która w chrześcijańskich wydaniach Pisma Świętego umieszczana jest zazwyczaj po Księdze Jeremiasza, ze względu na starożytną tradycję przypisującą jej autorstwo temu prorokowi.

Po utracie przez Judę niezależnego bytu państwowego oraz w sytuacji rozproszenia izraelskich elit na terytorium pogańskim, prorocy podkreślają, że kara nie jest ostatnim słowem Boga. On wciąż pragnie obdarzać swój lud zbawieniem, dlatego nieszczęście, będące skutkiem grzechu, uczyni początkiem nowego życia. Nadziei na przyszłość Izraelici nie powinni jednak upatrywać w jakichkolwiek działaniach politycznych. Dla narodu wybranego zakończył się czas działalności militarnej (Iz 40,2), a rozpoczął się okres nowej misji, w którym mają nieść wszystkim narodom światło Bożej sprawiedliwości (Iz 42,6; 51,4). Na wygnaniu prorocy rozwijają swoje nauczanie na temat wszechmocy i jedyności Boga, osobistej odpowiedzialności człowieka za swoje czyny oraz zbawienia, które nie musi wcale polegać na ziemskim powodzeniu sprawiedliwych.

Czas powrotu i odbudowy (538 – ok. 450 przed Chr.). W tym czasie działalność podejmują prorocy: Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz i Joel. Z tego okresu pochodzi również Księga Jonasza oraz trzecia część Księgi Izajasza (Iz 56 – 66). Po powrocie z wygnania prorocy byli orędownikami materialnej odbudowy kraju oraz postulowali duchowe odrodzenie narodu. Wiele troski poświęcili szczególnie odnowie kultu w świątyni jerozolimskiej, podkreślając jednocześnie potrzebę kształtowania wszystkich wymiarów życia narodu wybranego według wskazań prawa Bożego.

Okres panowania greckiego (II-I w. przed Chr.). Z tego czasu pochodzą dwie księgi zaliczane w greckiej Seputagincie do ksiąg prorockich: Księga Daniela i Księga Barucha. Księga Daniela nie jest uznawana przez Żydów za księgę prorocką, ale za część zbioru Pism. Nawiązując do znanej z tradycji postaci mędrca i proroka Daniela, przedstawia ona w sposób narracyjny nauczanie moralne i zachętę do wierności Bożemu prawu pomimo różnorodnych pokus i zagrożeń. Jej przesłanie nawiązuje do sytuacji Żydów w okresie panowania Seleucydów, starających się narzucić swoim poddanym zwyczaje i kulturę grecką. Tekst hebrajski uzupełniony został o pieśń Azariasza (Dn 3,24-90), opowiadanie o Zuzannie (Dn 13) i satyry przeciwko bałwochwalstwu (Dn 14), zgodnie z greckim tekstem Septuaginty.

Do chrześcijańskiego zbioru pism świętych należy również Księga Barucha, która została napisana w języku greckim. Księga ta pochodzi z I w. przed Chr. i posiada charakter mądrościowy. Do zbioru ksiąg prorockich zaliczana jest ze względu na proroka Jeremiasza i jego sekretarza Barucha. Zostali oni wymienieni w księdze jako jej autorzy, zgodnie z typowym dla tamtego czasu zwyczajem przypisywania pism o charakterze edukacyjnym wielkim mistrzom z przeszłości.

Orędzie prorockie

Słowo Boże kierowane jest do proroka na różne sposoby. Czasami dociera ono w sposób niezwykły: przez wizję, sen, wewnętrzne objawienie. Częściej jednak Bóg przemawia do proroków przez codzienne wydarzenia. Odkrywają oni słowo Boże w słowach człowieka i w dokonujących się wydarzeniach, które oceniają według miary otrzymanego od Boga objawienia. Tak było np. z rękami garncarza, który rozbija nieużyteczny dzban, z gałązką migdałowca, z koszem dojrzałych owoców, z okrzykami asyryjskich żołnierzy, z widokiem przemocy i oszustwa czy faktem licytowania dziecka za długi jego rodziców.

Przesłanie proroków dotyczy przede wszystkim ich teraźniejszości i skierowane jest do konkretnych osób. Dlatego proroctwa bardzo często zostają poprzedzone informacją o czasie i miejscu ich wygłoszenia oraz o ich adresatach. Słowa proroków są bardzo jasne i nie pozwalają na ich dowolną interpretację. Mówiąc o teraźniejszości, prorocy przewidują jednak reakcje słuchaczy i często zapowiadają przyszłe wydarzenia, które mają potwierdzić prawdziwość wygłoszonych mów. Wypowiedzi proroków komunikują ponadto ich wiarę i objawiają ponadczasowe plany Boga.

Autorzy NT wskazują, że wiele z tych wypowiedzi realizuje się w osobie i życiu Jezusa Chrystusa i założonego przez Niego Kościoła. Inne proroctwa pozostają wciąż otwarte na swoje dopełnienie w dniu ostatecznego sądu Boga nad światem.

Prorocy wygłaszali swoje przesłanie najczęściej poetyckim językiem. Nie gardzili również innymi formami, jeśli mogły okazać się skutecznym nośnikiem treści proroctwa: zadawali pytania, opowiadali przypowieści, śpiewali pieśni żałobne, opowiadali bajki, parodiowali śpiewy liturgiczne itd. Ponadto prorocy przekazywali swoje przesłanie poprzez różnorodne czynności symboliczne (np. Jr 13,1-14; 19,1-13; 27,1-11; 32,1nn). Swoimi słowami i czynami często starali się zadziwić tych, do których kierowali orędzie, zaszokować ich, pobudzić do myślenia i zmusić do zajęcia stanowiska. Klęską proroka było nie tylko otwarte odrzucenie jego słowa, ale jeszcze bardziej słuchanie jego przesłania jako pewnej ciekawostki, której nie traktuje się poważnie (Ez 30,30-33).

Najstarszym prorokiem, którego słowa i czyny zostały utrwalone na piśmie i zachowane dla przyszłych pokoleń, jest prorok Amos działający w VIII w. przed Chr. Zapis jego wypowiedzi stanowił swoistą odpowiedź na zakaz kontynuowania działalności w granicach Izraela (Am 7,12-13). Podobny motyw spisania mów proroka podany został w Księdze Jeremiasza (Jr 36), która opowiada o utrwaleniu na piśmie i publicznym odczytaniu słów proroka, kiedy on sam z powodu wrogości króla nie mógł udać się do świątyni jerozolimskiej. Słowa proroka zostają także zapisane, aby przekazać je do odległych miejsc (Jr 29) oraz ze względu na ich znaczenie dla potomnych (Jr 30). Księgi prorockie zbierają wypowiedzi wygłoszone przy różnych okazjach, uzupełnione często przez uczniów proroków o adnotacje biograficzne, a także aktualizowane w odpowiedzi na zmieniające się potrzeby i okoliczności, które stawiały przed Izraelem nowe wyzwania. Proroctwa były bowiem przez wiele wieków od ich wypowiedzenia traktowane jako słowo żywe, które domaga się twórczego uzupełniania, tak aby słowo proroka dawało konkretne wskazania wspólnocie, która je czyta.

Chociaż pisma prorockie są zazwyczaj datowane, łatwo zauważyć, że ich porządek w kanonie Pisma Świętego nie odpowiada chronologii ich powstania. Układ kanoniczny oparty jest na starożytnej tradycji żydowskiej, która wyróżniała cztery wielkie księgi prorockie: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Dwunastu Proroków (Oz – Ml). Starożytni redaktorzy Pisma Świętego zestawili całość literatury prorockiej w sposób, który łączy w każdej księdze słowa zapowiadające karę i potępienie ze słowami głoszącymi przebaczenie i wezwanie do nowego życia. Te dwa aspekty nie mogą więc być rozdzielane przez przypisywanie ich prorokom należącym do różnych okresów historycznych. Prorocy łączą karę i obietnicę, niewolę i wyzwolenie, wygnanie i powrót do świętego miasta. Wzywają w ten sposób każdego wierzącego do wejścia na drogę powrotu do Boga, na której On obdarza zbawieniem. Prorocy są bowiem przekonani, że Bóg jest jedynym źródłem życia (Iz 42,8), ale wierzą też, że Jego zbawcze działanie towarzyszy wysiłkowi podjętemu przez człowieka. Wierzący wezwany jest do podjęcia wysiłku szukania Boga (Iz 55,6; Jr 3,21-25) i do aktywnej troski o sprawiedliwość (Iz 58,5-7). Doświadczenie grzechu i jego skutków staje się m.in. drogą, na której człowiek odkrywa potrzebę Boga i uczy się pełnić Jego wolę.

Znaczenie osoby Jezusa Chrystusa i Jego dzieła zbawczego

W zamiarach Bożych, objawionych na kartach Pisma Świętego, jest tylko jedna historia zbawienia, tylko jeden plan doprowadzenia do życia wiecznego człowieka, który przez grzech odszedł od Boga i sam o własnych siłach nie jest w stanie do Niego powrócić. W tej historii przyjście Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, jest momentem centralnym i przełomowym. Dzięki obietnicom Boga i zapowiedziom proroków historia starotestamentowa przybrała charakter oczekiwania na Mesjasza i Zbawiciela. Jezus swoim narodzeniem oraz całą działalnością, zakończoną Męką na krzyżu, Śmiercią i Zmartwychwstaniem, wypełnił wszystkie dawne zapowiedzi. Swymi czynami i nauczaniem najpełniej objawił nam Boga, który w czasach ST jeszcze nie odsłonił całkowicie swego oblicza. On pouczył, jak należy interpretować Prawo dane Izraelowi za pośrednictwem Mojżesza. Tym sposobem doprowadził wymagania etyczne do szczytu doskonałości i wskazał wszystkim ludziom prawdziwą i niezawodną drogę do królestwa niebieskiego. On zbawił ludzkość swoją Męką, Śmiercią i Zmartwychwstaniem, a odchodząc do Ojca, posłał Kościołowi swojego Ducha Świętego, aby umacniał jego członków w wierze i kierował całą jego działalnością. Tym sposobem też objawił Boga jako wspólnotę trzech osób: Ojca, Syna i Ducha Świętego (np. Mt 28,19; J 14,26; 15,26).

Ustne przekazywanie Ewangelii o Chrystusie

Wzniosła nauka Jezusa Chrystusa, potwierdzona licznymi znakami i cudami, nie mogła popaść w zapomnienie. Aby do tego nie dopuścić, On sam przed swoim odejściem nakazał tym, którzy Mu towarzyszyli od chrztu w Jordanie aż do Jego Wniebowstąpienia, by byli Jego świadkami i czynili uczniami wszystkie narody (Mt 28,19; Dz 1,8). Pierwszym zadaniem apostołów było więc głoszenie Dobrej Nowiny o zbawieniu, wzywanie do nawrócenia oraz udzielanie chrztu na odpuszczenie grzechów (Dz 2,14-39). Ich nauczanie nie było chaotyczne, lecz przybrało określony schemat, który jest widoczny w mowach przekazanych przez św. Łukasza w Dziejach Apostolskich, zawierających te same treści i mających podobny układ (np. Dz 2,14-40; 3,12-26; 13,16-41). Apostołowie ukazywali w nich zbawcze posłannictwo Jezusa, które urzeczywistniło się przez publiczną działalność, Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie. W swym dowodzeniu opierali się na tekstach ST, które odnosiły się do Jezusa i zapowiadały Go jako Mesjasza, Zbawiciela i Syna Bożego. Zapewniali przy tym, że są naocznymi świadkami życia i działalności Nauczyciela oraz osobiście przez Niego zostali posłani do głoszenia Dobrej Nowiny o zbawieniu. Gdy słuchacze przyjmowali te treści, przedstawiali im warunki i drogi osiągnięcia zbawienia.

Dzięki działalności apostołów orędzie o Jezusie Chrystusie bardzo szybko usłyszała cała Judea. Po wybuchu prześladowań w Jerozolimie gorliwi członkowie Kościoła musieli opuścić stolicę, a tym samym zanieśli Ewangelię do Żydów mieszkających poza ziemią judzką. Wkrótce potem nauka o Chrystusie Zbawicielu dotarła także do pogan, którzy w tym czasie coraz bardziej odchodzili od tradycyjnego kultu bogów, a poszukiwali takiej religii, która by ukazała prawdziwy sens życia, i dlatego przyjmowali Ewangelię z wielką otwartością.

Powstanie pism chrześcijańskich

Z biegiem czasu zaczęły powstawać w Kościele pierwsze własne teksty chrześcijańskie, do których należały przede wszystkim listy św. Pawła, wyjaśniające naukę Jezusa i podtrzymujące wiernych w wierze. Prawdopodobnie w tym samym czasie chrześcijanie zaczęli spisywać niektóre hymny używane w czasie liturgii i wyznania wiary, jak też zaczęli tworzyć pierwsze opisy Męki, opis ustanowienia Eucharystii konieczny do celów liturgicznych, zbiory przypowieści Jezusa i dokonanych przez Niego cudów (Łk 1,1-4). Niektóre z pierwotnych hymnów i wyznań wiary zostały włączone do listów św. Pawła i innych pisarzy nowotestamentowych, z pierwszych zaś zbiorów mów i czynów Jezusa skorzystali ewangeliści przy tworzeniu swoich dzieł, ukazujących publiczną działalność Chrystusa w uporządkowany sposób.

Spisanie działalności i nauczania Jezusa wynikło z potrzeb czysto praktycznych: liturgicznych, katechetycznych i apologetycznych. Ponadto ważną okolicznością było to, że pokolenie naocznych świadków z upływem czasu powoli wymierało. Po nich kierowniczą rolę we wspólnocie wierzących zajmowali uczniowie apostołów. Choć ludzie ufali wiernemu przekazowi ich orędzia, to jednak nadal chcieli mieć autentyczne świadectwa naocznych świadków, tylko one bowiem zasługiwały na miano bezbłędnych i obowiązujących. Chrześcijanie drugiego pokolenia po Chrystusie, których liczba szybko wzrastała, domagali się pisemnej relacji o tym, co naoczni świadkowie wiedzieli o Jezusie i co o Nim głosili, aby także następne pokolenia miały niezmienny i pewny fundament wiary, oparty na słowach samego Chrystusa.

Apostołowie i ich uczniowie, kierowani przez Ducha Świętego (2P 1,21), starali się wiernie spisywać prawdy objawione przez Jezusa, dzięki czemu uchronili Jego naukę od zapomnienia lub zdeformowania. Jednakże obok wspomnień i osobistego świadectwa zawarli w swych dziełach także własne przemyślenia, mające na celu wyjaśnienie znaczenia słów Nauczyciela oraz ich zastosowanie w konkretnej wspólnocie, dla której tworzyli swe dzieła. Pisali do różnych adresatów: Żydów, Greków, Rzymian, musieli więc brać pod uwagę ich język, przekonania i wyobrażenia religijne, sytuację polityczną (panowanie Cesarstwa Rzymskiego nad całym basenem Morza Śródziemnego), jak również kulturę i obowiązujące wówczas obyczaje. Uwzględniając to wszystko, spełnili bardzo ważne zadanie, ponieważ z jednej strony pozostali wierni nauce Jezusa Chrystusa, a z drugiej – dostosowali uniwersalne orędzie zbawcze do mentalności i pojęć swoich odbiorców.

Wszystkie księgi, spisane przez apostołów albo przez ich uczniów, powstawały w drugiej połowie I w.: od ok. 50 r. (Pierwszy List do Tesaloniczan) do ok. 100 r. po Chr. Zostały one napisane w języku koine, którym na co dzień posługiwała się mówiąca po grecku ludność wschodniej części basenu Morza Śródziemnego.

Powstanie kanonu ksiąg Nowego Testamentu

Kościół od początku wierzył, że apostołom w sposób szczególny towarzyszy Duch Święty, który zstąpił na nich w dniu Pięćdziesiątnicy. Istniało przekonanie, że apostołowie w swym nauczaniu w sposób wolny od błędu przekazują prawdy objawione przez Jezusa. Na tej samej podstawie wierzący byli pewni, że również dzieła NT zostały spisane pod natchnieniem Ducha Świętego i dlatego można je postawić na równi ze świętymi księgami ST. Co do siedmiu pism, które powstały dopiero pod koniec I w. (List do Hebrajczyków, Drugi List św. Piotra, Drugi i Trzeci List św. Jana, List św. Jakuba, List św. Judy, Apokalipsa św. Jana), przez pewien czas były wątpliwości, czy pochodzą one od apostołów. Ostatecznie jednak Kościół uznał je za księgi natchnione i przyjął do zbioru pism czytanych w czasie zebrań liturgicznych. Najstarsze znane nam pełne spisy (czyli kanony) 27 ksiąg nowotestamentowych pochodzą z IV w.

Dzieła nowotestamentowe są zróżnicowane zarówno pod względem tematyki, jak też kompozycji, stylu, gatunku literackiego itp. Zawierają one: 1) świadectwo o doskonałym życiu i Boskiej godności Jezusa Chrystusa Zbawiciela (Ewangelie); 2) opowieść o rozwoju Kościoła aż po krańce ziemi (Dzieje Apostolskie); 3) wyjaśnienie i pogłębienie prawd zbawczych oraz próbę rozwiązania nowych zagadnień moralnych, które pojawiły się w pierwszych dziesięcioleciach istnienia Kościoła (listy); 4) pouczenie, w jaki sposób naukę Jezusa można wcielić w życie w konkretnym środowisku, uwarunkowanym określoną kulturą, mentalnością i okolicznościami życia (również listy); 5) symboliczne, podane w formie wizji, przedstawienie prześladowań chrześcijan oraz teologii dziejów wraz z ich ostatnim etapem przy końcu czasów (Apokalipsa św. Jana).

Znaczenie nazwy „Nowy Testament”

Według Łk 22,20, Jezus w czasie Ostatniej Wieczerzy zawarł ze swymi uczniami Nowe Przymierze. Oświadczył tym samym, że przymierze, zawarte na Synaju za pośrednictwem Mojżesza i przypieczętowane krwią baranka ofiarnego, dla wierzących w Niego straciło dawną wartość. Zawarcie Nowego Przymierza zapowiadali już prorocy starotestamentowi, Jeremiasz (Jr 31,31-34) i Ezechiel (Ez 16,59-62; 36,26-28), widząc, że przymierze synajskie było nieustannie łamane przez lud kultem innych bogów oraz niewiernością przykazaniom. Wypełniając te zapowiedzi, Jezus w dziejach realizacji Bożych planów zbawczych rozpoczął nowy etap, który z jednej strony stanowi kontynuację ST, z drugiej jednak strony jest czasem urzeczywistnienia dawnych obietnic oraz historią nowego ludu Bożego – Kościoła, do którego mogą należeć wszystkie narody.

Grecki rzeczownik diatheke oznacza zarówno ‘przymierze’, jak też ‘testament’ (co najbardziej jest widoczne w rozważaniach zawartych w Hbr 9,11-28). Na tej podstawie cały zbiór ksiąg przekazujących Ewangelię Jezusa Chrystusa lub napisanych w duchu Jego nauczania bardzo szybko uzyskał nazwę Nowego Przymierza (gdyż zawiera orędzie o zawarciu Nowego Przymierza) lub Nowego Testamentu (gdyż przymierze to zaczyna obowiązywać od chwili śmierci Chrystusa na krzyżu). Nowość tego przymierza polega na tym, że zostało ono zawarte nie z jednym narodem, ale ze wszystkimi, którzy wierzą w Jezusa jako Chrystusa, Syna Bożego i Zbawcę. Polega ono również na tym, że zostało przypieczętowane Jego krwią wylaną na krzyżu oraz że wszystkie zobowiązania wypływające z tego przymierza są streszczone w przykazaniu miłości Boga i bliźniego.

Znaczenie terminu

Termin ewangelia wywodzi się z greki klasycznej, gdzie używany w liczbie mnogiej rzeczownik eu-angelia (‘dobre wiadomości’) oznaczał nagrodę za przyniesienie radosnej nowiny. Jezus w synagodze w Nazarecie (Łk 4,18n) ogłasza, że przychodzi głosić radosną nowinę o przybliżeniu się królestwa Bożego do ludzi. Głoszona przez Niego Ewangelia oznacza radosne orędzie, że Bóg przychodzi do człowieka i chce go wybawić od wszelkich nieszczęść. Ewangelista Marek na początku swego dzieła daje tytuł: Początek Ewangelii Jezusa Chrystusa, Syna Bożego (Mk 1,1). W ten sposób tworzy zupełnie nowy gatunek literacki, nazwany ewangelią, w którym przedstawia dzieje Jezusa z Nazaretu oraz Jego naukę. Jednakże Ojcowie Kościoła z II w. uważali, że Ewangelią jest przede wszystkim dobra nowina, którą głosił sam Jezus Chrystus, a którą spisali niezależnie od siebie czterej różni autorzy. Stąd też m.in. św. Ireneusz pisał, że jest „jedna ewangelia czterokształtna”. Aby oddać tę prawdę, w tytule każdej Ewangelii zaczęto dodawać partykułę według (gr. kata), co miało oznaczać, że jest tylko jedna dobra nowina o zbawieniu, głoszona przez samego Jezusa Chrystusa, która została jednak przekazana Kościołowi w czterech ujęciach.

Charakterystyczne cechy Ewangelii jako gatunku literackiego

Ewangelie nie są dziełami historycznymi we współczesnym rozumieniu tego określenia. Żadna z nich nie przekazuje też wszystkiego, co Jezus czynił i mówił (J 20,30). Są one zbiorem oraz wyborem słów i czynów Jezusa, mającym za zadanie ukazać Go jako Chrystusa, Pana i Zbawiciela. Ich celem jest obudzenie wiary w Jezusa u ludzi, którzy Go jeszcze nie znali, oraz utrwalenie wiary u tych, którzy już przyjęli Nowinę o Nim. Są świadectwem uczestników wydarzeń z życia i działalności Jezusa. Autorzy Ewangelii nie byli zawodowymi pisarzami, dlatego czasem w ich dzieła wkradał się brak precyzji w opisie faktów historycznych lub logicznej ciągłości w planie. Ewangelie są bowiem przede wszystkim wyrazem wiary i rozumienia czynu zbawczego, dokonanego przez Jezusa Chrystusa. Są one uroczystym orędziem głoszącym zbawienie, które ludzie zawdzięczają Chrystusowi.

Każdy z ewangelistów miał inny styl pisania, jak również musiał brać pod uwagę mentalność swoich czytelników, ich konkretne problemy i zainteresowania. Dlatego autorzy wybierali z mów Jezusa różne treści, odpowiadające potrzebom słuchaczy. Każda Ewangelia inaczej więc świadczy o Jezusie i przedstawia Go w nieco inny sposób, a w konsekwencji zawiera własną teologię. Te cztery relacje porównane ze sobą nie są jednak sprzeczne, lecz wzajemnie się uzupełniają, przekazując bogaty obraz Jezusa Chrystusa oraz treść Jego nauczania.

Ewangelie synoptyczne

Ewangelia Mateusza, Marka i Łukasza różnią się od Ewangelii Janowej w sposobie ujęcia wydarzeń. Przede wszystkim całą działalność publiczną Jezusa zamykają w jednym roku, podczas gdy Ewangelia Janowa sugeruje trzy lata. Różnią się także stylem oraz mają z nią niewiele tekstów wspólnych. Nazwa synoptyczne pochodzi od Johanna Jakoba Griesbacha (XVIII w.), który zestawił te trzy Ewangelie w trzech kolumnach w celu porównania tekstu i lektury paralelnej (czyli spojrzał na nie „jednym wejrzeniem”). Greckie słowo synopsomai znaczy ‘spojrzę na coś jednym okiem’. Ewangelie synoptyczne są więc tekstami, na które w czasie badań uczeni mogą patrzeć tak samo, przyjmując tę samą metodę.

Między Ewangeliami synoptycznymi można zaobserwować znamienne różnice i podobieństwa. W epizodach wspólnych dla trzech Ewangelii można zauważyć wiele różnic, np. w sformułowaniach lub w kolejności niektórych wydarzeń. Z drugiej jednak strony w Ewangeliach synoptycznych zauważa się ten sam ogólny schemat życia i działalności Jezusa: dzieciństwo (poza Ewangelią według św. Marka), chrzest, początek publicznego nauczania w Galilei, entuzjazm tłumów, rozczarowanie faryzeuszów i nauczycieli Pisma, objawienie się uczniom (w tym Przemienienie), podróż do Jerozolimy, tryumfalny wjazd, działalność w świątyni, uczta paschalna, aresztowanie, ukrzyżowanie i Śmierć, Zmartwychwstanie i ukazanie się apostołom. Ewangelie synoptyczne zawierają ponadto bardzo podobne, a często wręcz identyczne opisy wydarzeń z działalności Jezusa. Z tego porównania można wyciągnąć wniosek, że każdy z ewangelistów pisał na podstawie własnych wspomnień lub przekazu dostępnych mu świadków, ale przynajmniej niektórzy z nich korzystali z istniejących już dzieł spisanych. Jest rzeczą prawdopodobną, że Mateusz i Łukasz mieli do dyspozycji Ewangelię według św. Marka oraz jakąś inną spisaną ewangelię, która nie zachowała się do naszych czasów, i z tych dwóch źródeł przejęli wiele tekstów, włączając je do swoich opisów.

Paweł – Apostoł Narodów

Po nawróceniu Paweł całe swoje życie poświęcił na gorliwą służbę Chrystusowi. Dla Niego zdołał przemierzyć prawie połowę terytoriów cesarstwa rzymskiego, leżących nad Morzem Śródziemnym, pokonując pieszo przynajmniej 16 000 km. Trzeba przy tym przyznać, że to właśnie dzięki jego niezłomnej postawie apostolskiej i umysłowi otwartemu na kulturę pogańską chrześcijaństwo swym zasięgiem objęło Azję Mniejszą i Grecję. Po założeniu wspólnoty w danej miejscowości zazwyczaj przez jakiś czas pozostawał w niej, nauczając i umacniając w wierze. Jednakże nawet po jej opuszczeniu nie przestawał troszczyć się o jej życie duchowe i moralne. Kiedy w niektórych wspólnotach pojawiały się większe problemy dogmatyczne, moralne lub dyscyplinarne, wierni zwracali się do niego z prośbą o pomoc, traktując go tym samym jako swego najwyższego przełożonego i jako autorytet. Pozostając z dala, Paweł przesyłał w formie rozbudowanych listów swoje napomnienia i odpowiedzi na pytania. W jego dziele misyjnym listy te odegrały zatem wielką rolę, a zawarte w nich rozstrzygnięcia wielu kwestii do dzisiaj stanowią fundament nauczania Kościoła.

Powstanie zbioru listów Pawła Apostoła

Listy Pawłowe są odpowiedzią na konkretne problemy powstałe w danym Kościele. W większości nie są listami prywatnymi, lecz pismami urzędowymi, przeznaczonymi do publicznego odczytania w danej wspólnocie. Czasem nawet sam apostoł pragnął, by wspólnoty wymieniły między sobą listy i zapoznały się z treścią pouczeń skierowanych do innej wspólnoty (Kol 4,16). Listy Pawłowe są najstarszymi znanymi nam tekstami pierwotnego chrześcijaństwa (pierwsze z nich – Listy do Tesaloniczan – powstały już 20 lat po Zmartwychwstaniu Chrystusa). Wielki autorytet Apostoła Narodów sprawił, że poszczególne wspólnoty starały się sprowadzać jego pisma z innych wspólnot, przepisywały je i przechowywały jako wykład wiary i moralności. Mimo to kilka jego listów zaginęło. W Kol 4,16 Paweł wspomina o liście do braci w Laodycei, którego nie znamy. W 1Kor 5,9 powołuje się na jakiś wcześniejszy list do Koryntian, który nie zachował się, a w 2Kor 7,8 sugeruje, że po liście znanym nam jako Pierwszy List do Koryntian napisał jeszcze jeden. Już Drugi List św. Piotra wspomina o zbiorze listów naszego brata Pawła (2P 3,15). Tzw. Kanon Muratoriego (powstał ok. 200 r.) wymienia wszystkie listy Pawła, w liczbie 13, zaliczając je do zbioru Ksiąg Świętych. W kanonie tym nie ma jednak Listu do Hebrajczyków. Późniejsze papirusy i kodeksy mają w większości 14 listów, wśród których figuruje także List do Hebrajczyków. Poszczególne pisma zostały umieszczone w kanonie według ich wielkości: od listu najdłuższego do najkrótszego.

Zagadnienia literackie listów Pawła Apostoła

List ze swej natury jest zawsze skierowany do konkretnego adresata, którym może być np. jednostka, grupa, wspólnota lub mieszkańcy jakiegoś miasta. Różni się tym od rozprawy filozoficznej lub teologicznej, napisanej w formie listu, która choć podaje we wstępie adresata (najczęściej fikcyjnego), to jednak ze swojego założenia jest dziełem literackim przeznaczonym do szerszego grona czytelników (taki charakter może mieć List do Efezjan i List do Hebrajczyków). Ówczesne listy miały ściśle określoną strukturę: 1) nadawca i adresat ze wstępnym pozdrowieniem; 2) treść; 3) zakończenie i pozdrowienie końcowe. Podając nadawcę i adresata, Paweł stosuje formę wschodnią, gdzie pierwsze zdanie jest w 3 osobie, natomiast drugie zdanie w 1 osobie [np. Paweł... do Kościoła Bożego w Koryncie... Nieustannie dziękuję za was mojemu Bogu, za łaskę Bożą, którą otrzymaliście dzięki Chrystusowi Jezusowi. (1Kor 1,1.4)]. Zakończenie listu zawierało zazwyczaj pozdrowienie i końcowe życzenia, które u Pawła nie ograniczają się tylko do zdawkowego: „Pozdrawiam!”, lecz przybierają rozbudowaną formę liturgiczną.

Pod względem literackim listy apostoła Pawła są bardzo zróżnicowane. Nie służą tylko przekazowi informacji i nie są tylko odpowiedzią na pytania adresatów. Znajdują się w nich części doktrynalne, parenetyczne (zachęty, napomnienia, przestrogi i rady), wspomnienia, wyznania osobiste, apologie (mowy obrończe), modlitwy, dziękczynienia, hymny, diatryby (ostre krytyki), wizje apokaliptyczne, doksologie (krótkie formuły ku chwale Boga) i inne. Zawarte w nich bogactwo gatunków literackich sprawia, że w całej literaturze greckiej listy te stanowią prawdziwy ewenement. Używany przez Pawła język można umiejscowić między literackim językiem greckim a stosowanym na co dzień językiem koine.

Przy pisaniu listów Paweł korzystał z pomocy sekretarza. W Rz 16,22 dowiadujemy się, że list ten pod dyktando Pawła pisał Tercjusz, Rzymianin z Koryntu. Przy zakończeniu listu sam Paweł dopisuje jedynie kilka słów albo tylko stawia swój podpis, którego zadaniem było uwiarygodnienie pisma (1Kor 16,21; Ga 6,11; Kol 4,18; 2Tes 3,17). Ponieważ listy były dyktowane, daje się w nich wyczuć szczególny styl mówcy, który czasem poprawia to, co przed chwilą niezbyt dokładnie powiedział (1Kor 1,16), albo nagle urywa zdanie w połowie i zaczyna zupełnie nową myśl (np. Rz 5,12n; 1Kor 9,15). Paweł często odwołuje się do ST. Najczęściej nawiązuje do różnych tekstów ST na zasadzie aluzji lub swobodnego korzystania z tekstów biblijnych. Wszędzie posługuje się Septuagintą (grecki przekład ST), lecz bardzo rzadko cytuje całe fragmenty dosłownie. Prawdopodobnie przytacza teksty z pamięci, zmieniając je niekiedy i dostosowując do własnej myśli. Niekiedy też spisuje modlitwy, pieśni i hymny, które utworzyli chrześcijanie na użytek liturgiczny (np. Flp 2,6-11; Kol 1,13-20). Znamiennym tekstem, który Paweł przejmuje z tradycji, jest ustanowienie Eucharystii (1Kor 11,23-25).

Nazwa

Zbiór listów katolickich obejmuje siedem różnych pism, które weszły do kanonu NT. Są to: List św. Jakuba, Pierwszy i Drugi List św. Piotra, Pierwszy, Drugi i Trzeci List św. Jana oraz List św. Judy. Nazwa „listy katolickie” pojawiła się pod koniec II w., a w IV w. była już powszechnie używana. Nazwą tą początkowo określano pisma, które zostały skierowane do wielu wspólnot kościelnych lub do wszystkich wiernych. Mogła ona jednak od początku odnosić się do tych listów jako uznanych w Kościele katolickim. Listy katolickie są ważnymi dokumentami pierwotnego chrześcijaństwa. Ukazują one już rozwinięty Kościół, zajmujący stanowisko wobec problemów otaczającego świata, a zwłaszcza wobec herezji, grożących rozłamem wspólnoty. Ich autorzy opierają się na nauce i tradycji apostolskiej i podają reguły ważne dla zachowania nieskażonego życia chrześcijańskiego.

Kanoniczność

Chociaż listy te przypisuje się postaciom ważnym w Kościele pierwotnym (Jakubowi, Piotrowi, Janowi i Judzie), z ich przyjęciem do kanonu były duże problemy. Starożytne spisy ksiąg uważanych za święte i natchnione, potwierdzone przez synody pierwszych wieków, świadczą o tym, że istniały wówczas pewne wątpliwości co do kanoniczności Listu św. Jakuba, Drugiego Listu św. Piotra, Drugiego i Trzeciego Listu św. Jana i Listu św. Judy. Przede wszystkim nie było pewności, że pisma te rzeczywiście pochodzą od apostołów Jakuba, Piotra, Jana i Judy. W owych czasach bowiem powstawało wiele apokryfów, których autorzy podszywali się pod imiona dwunastu apostołów. Pierwszy kanon wymieniający wszystkie listy katolickie w liczbie siedmiu pochodzi z IV w. (ustalony na synodzie w Laodycei w 360 r.).

Kolejność

W pierwszych kodeksach listy katolickie były najczęściej umieszczane po Dziejach Apostolskich. W obecnym kanonie NT stanowią one osobną grupę między listami Pawła a Apokalipsą św. Jana. Ich kolejność w ramach grupy „siedmiu” została ustalona na Wschodzie na podstawie Ga 2,9, gdzie Paweł wylicza „kolumny” Kościoła: Jakuba, Piotra i Jana. Są oni nazwani „kolumnami”, ponieważ w pierwotnym Kościele odegrali największą rolę. Dopiero po nich, na samym końcu, znajduje się List św. Judy, który zamyka grupę listów katolickich. Ze względu na wielkie znaczenie Piotra w Kościele rzymskim kodeksy zachodnie podawały w kanonie kolejność listów: Pierwszy i Drugi List św. Piotra, Pierwszy, Drugi i Trzeci List św. Jana, List św. Jakuba, List św. Judy. Jednakże św. Hieronim (początek V w.) w swym tłumaczeniu zwanym Wulgatą poszedł za tradycją wschodnią. Kiedy Kościół zachodni uznał jego przekład, przyjął także ustaloną przez niego kolejność.